Частка трэцяя: ад «вады жыцця» да гарэлкі
Паводле матэрыялаў працы: Gabriel Rzaczyński, Historia Naturalis Curiosa Regni Poloniae… (Сандомір, 1721)
Уводзіны: апошні ў шэрагу — але не паводле значэння
Пасля пітнога мёду (першая частка) і зерневага піва (другая частка), цыкл завяршае трэці герой — напой мацнейшы, агністы, перагонены, насычаны як у прамым, так і ў пераносным сэнсе. Гэта гарэлка— aqua vitae, «вада жыцця», вядомы ў польскай мове як gorzałka.
У дзевятнаццатым трактате сваёй «Цікаўнай натуральнай гісторыі» Габрыэль Ржачынскі з палемічнай, але дакладнай навуковай падрабязнасцю разглядае паходжанне, рэцэптуру, рэгіянальныя асаблівасці і лячэбнае выкарыстанне самагону ў Рэчы Паспалітай. Яго аповед — часткова анекдот, часткова медыцынская нататка, часткова назіранне за маштабамі спажывання, асабліва на тэрыторыі сучаснай Беларусі, Літвы, Украіны і Прусіі.
I. Адкуль пайшла гарэлка: анекдот і этымалогія
Ржачынскі, спасылаючыся на твор Pandora Абожынскага, распавядае легенду пра паходжанне слова gorzałka. Нейкі юнак, вядомы пад імем Ка, прыйшоў у Кракаў у вобразе пілігрыма і пачаў варыць моцны напой шляхам перагонкі. На гарадской плошчы, прыняўшы празмерную дозу, ён пачаў корчыцца і літаральна «гарэць» (відаць, ад ап’янення жудаснага). Народ, разыходзячыся, усклікваў: widzieliśmy, jako gorzał Ka! («бачылі мы, як гарэў Ка!»). Адсюль, сцвярджае Ржачынскі, і пайшла назва гэтага напою — гарэлка.
Цікава, што гэта адна з першых пісьмовых спроб народнай этымалогіі для моцнага спіртнога напою ва ўсходне-еўрапейскай традыцыі.
II. З чаго варылі: сыравіна, прыправы, рэгіянальныя рэцэпты
Гарэлка у Рэчы Паспалітай выраблялася:
- або з сырога зерня (far), часцей за ўсё з жыта ці аўса,
- або з саладжанага ячменю (braseum),
- і прыправалася багатым наборам спецый: анісам, зедуарыяй (куркумай), размарынам, кардамонам, карыцай, гваздзікай, цукрам.
Такі склад набліжаў напой да настоек і лікёраў, характэрных для аптэк і манастыроў. Ужыванне спецый і цукру рабіла прадукт прыдатным не толькі для ўжытку, але і для медыцынскага прызначэння.
III. Самагонная Поўнач: Літва, Беларусь, Украіна
Паводле Ржачынскага, самагон быў асабліва папулярны ў паўночных і ўсходніх рэгіёнах Рэчы Паспалітай:
- Расія (у значэнні ўсходняй часткі дзяржавы),
- Валынь,
- Літва (уключаючы амаль усю сучасную Беларусь),
- Украіна.
Там, як піша аўтар, «бесперапынна дымяць медныя катлы і аламбікі» (cacabi arnei atque aecolipyze fumant). Гэтая метафара перадае рэальнасць паўсюднага самагонварэння як у вёсках, так і ў гарадах. З упэўненасцю можна сцвярджаць, што самагон быў напоем беднейшых слаёў: даступным, хуткім у вытворчасці, зручным у захаванні, універсальным.
Для тэрыторыі сучаснай Беларусі гэта асабліва важна: менавіта ў Літве і Белай Русі, як ужо паказвалася раней, выраблялася шмат зерня, і частка яго ішла не на хлеб ці піва, а менавіта на моцны дыстылят.
IV. Прускі сорт: Doppel-anisä з Гданьска
Асаблівую ўвагу Ржачынскі надае гданьскаму варыянту моцнага напою, які называўся Doppel-anisä — «падвойны анісавы». Ён гатаваўся з:
- сырога жыта,
- з даданнем чвэрці ячменнага соладу,
- і прыправіўся разнастайнымі салодкімі рэчывамі, перш за ўсё анісам.
Гэты дыстылят, паводле слоў аўтара, быў настолькі папулярны і якасны, што экспартаваўся марскім шляхам за мяжу. Такім чынам, Гданьск, як і ў выпадку з півам Doppel-Bier, стаў не толькі вытворчым, але і экспартным цэнтрам моцных алкагольных напояў. Улічваючы статус Гданьска як галоўнага порта Рэчы Паспалітай, гэта цалкам зразумела.
Інфаграфіка: склад Doppel-anisä
| Інгрэдыент | Аб’ёмная доля | Прызначэнне |
|---|---|---|
| Сырая жыта | ~75% | Асноўная сыравіна |
| Ячменны солад | ~25% | Узмацненне ферментацыі |
| Аніс, цукар і інш. | зменна | Смак, водар, медыцынскі эфект |
V. Лекі і прафілактыка: самагон у медыцыне
У стылі тыповага езуіцкага натураліста Ржачынскі апісвае лячэбныя ўласцівасці моцнага напою. Пры ўмераным і разважлівым ужыванні ён:
- здымае цяжар у страўніку (cruditatem stomachi pellit),
- спрыяе страваванню (concoctionem juvat),
- самагон, пераганены з аўса, дапамагае пры камянях (відавочна, нырачных або мачавых).
Ён таксама згадвае вонкавае выкарыстанне:
- утрыманне ў роце палягчае насмарк (катар),
- растырка дапамагае пры спазмах і ахрыпласці,
- адвар з крапівой (urtica ardens) выкарыстоўваецца супраць вадзянкі (ацёкаў, назапашвання вадкасці ў арганізме).
Усе гэтыя звесткі адпавядаюць традыцыі натурфіласофскай медыцыны XVII–XVIII ст., дзе моцныя дыстыляты лічыліся ўніверсальнымі сродкамі: ад стымулятараў стрававання да вонкавых антысептыкаў і сагравальных мазяў.
VI. Культура спажывання: паміж лекам і беднасцю
Нягледзячы на лячэбныя ўласцівасці, Ржачынскі — у адрозненне ад свайго ўзнёслага тону ў дачыненні да піва — ставіўся да самагону з доляй іроніі і асцярожнасці. Апавяданне пачынаецца з анекдота пра Ка, які празмерна выпіў і прыцягнуў натоўп у Кракаве. Далей — амаль маўклівае прызнанне:
«усё наша паўночнае зерне ідзе на гэты напой»
(па Fredro, Militarium, кн. 1).
Інакш кажучы, самагон у разуменні аўтара — неблагародны напой, хоць і непазбежны спадарожнік паўсядзённага жыцця, асабліва на поўначы і ўсходзе. Яго пілі часта, але не ўслаўлялі публічна, як піва ці мёд. Яго роля была ўтылітарнай: сагрэць, вылечыць, замяніць аптэку і віно. А яго масавасць — вынік даступнасці сыравіны і прастаты перагонкі.
Заключэнне: тры грані зерня
Калі пітны мёд быў сімвалам урачыстасці, а піва — хлебам народа, то самагон быў яго лекам і ценем. Праз вобраз Ка, праз дымячыя катлы Літвы і Украіны, праз гданьскія бочкі з анісавым Doppel-anisä — перад намі раскрываецца апошняя, моцная грань алкагольнай культуры Рэчы Паспалітай.
Ржачынскі, сабраўшы ў сваім трактатзе звесткі з дакладнасцю натураліста і іроніяй назіральніка, пакінуў нам унікальнае сведчанне: не толькі пра густы, але і пра хваробы, медыцыну, эканоміку, этымалогію і культуру спажывання. І ў гэтай апошняй частцы — пра напой, які гарэў і пёк, лячыў і дурманіў, а галоўнае — быў неад’емнай часткай паўсядзённасці тагачаснай Усходняй Еўропы.