Уводзіны
Падчас чарговага паглыблення ў свет лічбавых архіваў ды бібліятэк мне пашчасціла выявіць сапраўдную «жамчужыну» для ўсіх, хто цікавіцца гісторыяй традыцыйных алкагольных напояў Усходняй Еўропы. Гаворка ідзе пра рэдкі твор польскага езуіта і прыродазнаўцы Габрыэля Жачынскага (Gabriel Rzaczyński, 1664–1737), ураджэнца Падляшша, герба Слепаўрон. У 1721 годзе ў Сандаміры ён выдаў аб’ёмную энцыклапедычную працу пад лацінскай назвай:
Historia Naturalis Curiosa Regni Poloniae, Magniducatus Lituaniae, Annexarumque Provinciarum, in Tractatus XX Divisa — «Цікавая натуральная гісторыя Каралеўства Польскага, Вялікага Княства Літоўскага і прылеглых правінцый, падзеленая на дваццаць трактатаў».
Важная заўвага: пад назвамі Polonia, Lituania, Ruthenia і іншымі ў тэксце трэба разумець гістарычна-геаграфічныя рэгіёны канца XVII – пачатку XVIII стагоддзя, частка якіх сёння ўваходзіць у склад сучасных Польшчы, Літвы, Беларусі, Украіны, Латвіі і Расіі. Падрабязныя тлумачэнні па канкрэтных тэрыторыях будуць прыведзены ў асобным раздзеле ў канцы артыкула.
Асаблівая каштоўнасць працы Жачынскага — у багацці крыніц. Ён сабраў і інтэрпрэтаваў каля пяцідзесяці згадак з прац антычных, сярэднявечных і ранненоваеўрапейскіх аўтараў, дзе гаворка ідзе пра прыроду, побыт, меданосныя багацці і — асабліва — алкагольныя напоі гістарычных тэрыторый Рэчы Паспалітай і сумежных краін. У дадзеным артыкуле я сканцэнтруюся на інфармацыі пра мёд і яго вадкую, высакародную форму — пітны мёд (miód pitny).
Усе згаданыя ў тэксце аўтарытэты і цытаты, на якія спасылаўся Жачынскі, па магчымасці мной ідэнтыфікаваныя. Спасылкі прыведзеныя ў квадратных дужках, згодна з навуковым выданнем яго працы, і падрабязны спіс крыніц таксама будзе прыведзены ў асобным раздзеле ў канцы артыкула.
Мёд Рэчы Паспалітай у трактатах старажытнасці
Мёд, паводле Клаўдыя Галена (Claudius Galenus), — гэта «сок нябеснай расы»【1】. Іншыя аўтары, уключаючы даследчыкаў Новага часу, называлі яго «потам кветак» ці разнавіднасцю камедзі — расліннай смалы, якую пчолы збіраюць з раслін. Паводле Ганарата Фабры (Honoratus Faber), аўтара трактата De Plantis, пчолы збіраюць лішак кветкавага соку, падрыхтаванага прыродай, і змяшчаюць яго ў соты【2】. Прычым мёд не бывае дасканалым адразу пасля збору: ён даспявае ў вуллі пад уздзеяннем цяпла і, як піша Фабры, «халоднага паветранага выпарэння», што прыводзіць да змены колеру, смаку і паху.
Сам Фабры таксама аспрэчвае распаўсюджанае ў яго час меркаванне, што мёд — гэта вільгаць, якая выпадае з неба і застывае на раслінах. Калі б гэта было так, сцвярджае ён, усе кветкі давалі б аднолькавы мёд, і пчолам не прыйшлося б выбіраць расліны — што супярэчыць назіранай выбіральнасці іх збору.
Французскі філосаф П’ер Гасендзі (Pierre Gassendi) у сваім астранамічным зборніку трактатаў падкрэслівае, што пчолы змяняюць сабраны нектар, надаючы яму новыя смакавыя якасці【3】. А Антуан Ле Гран (Antonius Le Grand), у Historia Naturæ, параўноўвае пчол з млекакормячымі: калі жывёлы здольныя ператвараць рэшткі ежы ў малако, то і пчолы, перапрацоўваючы нектар, могуць ператвараць яго ў мёд【4】.
Пры гэтым праціўнікі гэтай тэорыі адзначалі, што пчолы збіраюць мёд не праз страўнік, а змяшчаюць яго ў «кошычкі» на лапках, што, на іх думку, выключае глыбокую перапрацоўку ўнутры цела.
Найлепшы мёд: колер, смак і паходжанне
Жачынскі прыводзіць і абагульняе погляды медыкаў і натурфілосафаў свайго часу адносна якаснага мёду. Найлепшым лічыўся мёд жоўтага колеру — духмяны, празрысты, чысты, без прымешак і настолькі глейкі, што пры ўзняцці ўтвараў бесперапынную цягучую нітку. Не саступаў яму і белы мёд, калі меў тыя ж уласцівасці.
Самым якасным Іаган Шродэр (Johann Schröder) у сваёй Pharmacopoeia Medico-Chymica лічыў так званы «дзявочы мёд»【5】. Яго вырабляюць маладыя пчолы, ён адрозніваецца лёгкай жаўцізной ды белізной і асабліва цэніцца за далікатны смак.
Pharmacopoeia Medico-Chymica, sive Thesaurus Pharmacologicus…, Франкфурт: Sumptibus Viduae Joan. Görlini, Bibliop. Ulm; Typis Joan. Görlini, 1669.【5】
Жачынскі цытуе шмат аўтараў, падкрэсліваючы багацце і каштоўнасць мёду ў межах Polonia (Рэч Паспалітая), якая ў той час ахоплівала вялікую частку сучасных Польшчы, Літвы і Беларусі. Так, ён піша:
- Polonia багатая мёдам і воскам без меры【6】.
- «Нідзе больш, чым тут, не знайсці столькі мёду і воску»【7】.
- «Яна багатая і мёдам, і малаком»【8】.
- «Дзіўна, чаму ўвесь польскі край так багаты пчоламі…» — пісаў Карнэліус з Юдэі ў трактаты Germania【6】【41】.
Справа твор: Англійскі, Барталамеў (Bartholomaeus Anglicus, каля 1190–да 1272). De Proprietatibus Rerum, Ліён: Nikolaus Philippi et Markus Reinhard, 1480.【8】
Жачынскі таксама ўказвае канкрэтныя геаграфічныя рэгіёны, звязаныя з вытворчасцю мёду:
- Podolia (Падолле), якое ўваходзіла ў Рэч Паспалітую, сёння ахоплівае Вінніцкую і часткі Хмяльніцкай вобласці Украіны. Паводле яго слоў, гэты рэгіён быў настолькі насычаны водарам мёду, што не хапала месца для захоўвання прадуктаў пчалярства【9】【10】. Асабліва цаніўся мёд з кветак сухацвету («бяссмертніка») і іншых духмяных лугавых раслін【11】.
- Ruthenia (Рутэнія), якая ўключала ўсходнюю частку сучаснай Беларусі — рэгіёны Магілёва, Віцебска, Гомеля, а таксама Навагрудчыны і Слоніма, давала ў вялікай колькасці мёд і воск【12】.
- Russia (Ruffia), якая абазначала тады шырэйшую тэрыторыю, чым проста Масковія, уключала таксама ўсходнія раёны Беларусі і цэнтральную Расію. Гэты рэгіён, па назіраннях Жачынскага, славіўся асабліва моцным і густым мёдам, дзякуючы доўгім летнім дням і сонечнаму клімату【13】. Заможныя сем’і тут атрымлівалі да дзесяці вазоў мёду ў год, пры гэтым адзін сасуд (мёду) часта каштаваў дзесяць залатых манет【14】.
Пчаліныя тайнікі, старадаўнія соты і дзікія склады мёду
Жачынскі падрабязна апісвае з’яву дзікіх складаў мёду, якія рэгулярна знаходзілі ў лясах:
- У Расіі і Літве часта знаходзілі старыя, кінутыя соты ў дуплах дрэў — альбо падчас мэтанакіраваных пошукаў, альбо пры зрубцы або падзенні дрэва. Такі мёд, зроблены дзікімі пчоламі і пакінуты, лічыўся асабліва каштоўным.
- На Валыні, паводле сведчання П’ера д’Авіці, ураджай мёду і воску быў настолькі вялікі, што здзіўляў нават самых вопытных падарожнікаў【16】.
- У Літве, паводле Габрыэля Бучэліна, адзначалася «амаль цудоўнае» багацце мёду【17】.
- Жамойць (Samogitia) заслужыла асаблівую славу. Паводле сцвярджэння Філіпа Брыета і Філіпа Клювера, нідзе ў свеце не здабываюць больш мёду, чым тут. Ён адрозніваўся белізной і чысцінёй і практычна не меў воску【20】【21】.
Зыгмунт фон Герберштэйн, імператарскі пасол і аўтар знакамітых Запісак пра Масковію, таксама адзначаў, што ў Жамойці часта знаходзяць мёд у дуплах дрэў, які па беласці, смаку і чысціні пераўзыходзіць іншыя【22】.
Джавані Батыста Нікалозіа тлумачыць высокую якасць мясцовага мёду спалучэннем «водару паўночных вятроў» і працавітасцю моцных мясцовых пчол【23】.
Пітны мёд — напой паўночных земляў
Адной з цэнтральных тэм трактата Жачынскага з’яўляецца пітны мёд — высакародны напой, вядомы яшчэ аўтарам антычнасці. У Ісідора Севільскага і Варона ён згадваецца як mulsum, у Плінія Старэйшага — aqua mulsa, у іншых аўтараў — hydromeli. На тэрыторыі Рэчы Паспалітай ён быў вядомы пад назвай miód pitny — пітны мёд【36】【37】【35】.
Жачынскі захапляецца гэтым выдатным напоем сваёй радзімы і філасофскі ўсклікае:
«Што іншае ёсць пітны мёд, як майстэрска прыгатаванае віно? Што такое нектар, напой багоў, услаўлены паэтамі, калі не салодкі боскі дух, які паходзіць з паветранай матэрыі?»
Пітны мёд, на думку сярэднявечных і раннямадэрных медыкаў, асабліва карысны ў паўночных краінах, дзе вінаграду амаль няма, але ёсць багатыя запасы якаснага мёду. Ён лічыўся эфектыўным пры «вільготных» захворваннях — напрыклад, пры спазмах, эпілепсіі, паралічы, хваробах грудзей. Аднак рэкамендавалася ўжываць яго памерана, нашча, каб не нанесці шкоду【27】.
Жан Плакотамус (Jean Placotomus), аўтар трактата De natura cerevisiarum et mulso, параўноўвае пітны мёд з віном і называе яго сапраўдным паўночным эквівалентам вінаграднага напою【27】.
Урач Месуэ ў Compendium of Medical Texts папярэджвае, што пітны мёд можа ўзмацняць смагу і выклікаць жар у людзей з «гарачай канстытуцыяй», а таксама быць шкодным для падлеткаў і халерыкаў【28】.
Праверка гатоўнасці пітнога мёду: метад Тылкоўскага
Жачынскі прыводзіць спосаб, як можна вызначыць ступень гатоўнасці пітнога мёду, спасылаючыся на Адальберта Тылкоўскага (Adalbertus Tylkowski) і яго працу Physicæ Curiosæ Pars Tertia【29】:
«Ідэальную ступень гатоўнасці пітнога мёду можна праверыць так: калі раскалены кавалак жалеза глыбока пагрузіць у яго і ненадоўга затрымаць, а затым выняць — і жалеза ўсё яшчэ будзе раскаленым, свецячыся чырвоным, — значыць, напой зварыўся належным чынам. Калі ж метал пры выняцці згасае — ён яшчэ не дастаткова прыгатаваны».
Гэты метад варкі, які нагадвае кулінарную пробу на «нітку» пры варэнні варэння (сіропаў), выкарыстоўваўся ў Літве і Польшчы для прыгатавання найбольш моцных і вытрыманых гатункаў пітнога мёду.
Рэгіёны пітнога мёду
Паводле Жачынскага, найбольшае распаўсюджанне і дасканаласць у вырабе пітнога мёду назіраліся ў паўночных правінцыях: Польшчы, Літве, Рутэніі і Масковіі. Там, дзе клімат не дазваляў вырошчваць вінаград, людзі звярталіся да мёду, ствараючы высакародны і карысны напой, які не саступаў лепшым вінам Еўропы.
Георгій Горн у Historiae Naturalis et Civilis падкрэслівае, што літоўскі пітны мёд па якасці не саступае найлепшым еўрапейскім вінам【30】.
У Варшаве варылі асаблівыя гатункі пітнога мёду з дадаткам вішнёвага соку, соку кіслых яблыкаў і спецыяў. Яны насілі назвы Kerstranski, Malinicki і Troinii, што зафіксавана ў працы Марціна Кромера De origine et rebus gestis Polonorum【11】.
Асаблівую славу атрымаў Коўна (Каўнас) як цэнтр высакаякаснага пітнога мёду. Паводле звестак Давіда Фроліхія (Bibliothecae sive Cynosurae Peregrinantium) і Адрыануса Рамануса (Parvum Theatrum Urbium), коўненскі мёд быў вядомы ва ўсёй Еўропе【32】【33】. Тую ж інфармацыю пацвярджае і Джон Рэй, называючы яго адным з найславуцейшых напояў свайго часу【15】.
Курляндыя, Локачы і гатункі пітнога мёду, падобныя да высакародных вінаў
У Курляндыі пітны мёд варылі двума спосабамі:
- адзін — празрысты, салодкі і па ап’яняльным эфекце падобны да найлепшага іспанскага віна;
- другі — мутнаваты, па колеры блізкі да піва.
Абодва спосабы згадвае Разінус Лентылій у сваёй працы Curlandiae quaedam memorabilia【25】.
Не менш цікавым быў локацкі мёд з мястэчка Локачы (магчыма, тэрыторыя Валыні або сучаснай Гродзенскай вобласці). Яго апісвае Іаган Мейбомій у трактаты De Cervisiis potibusque. Мёд адрозніваўся зеленаватым адценнем, высакародным смакам і водарам — настолькі, што вопытныя дэгустатары часам блыталі яго з найлепшым венгерскім віном【31】.
Petercymment і бессмяротны пітны мёд
З таго ж пітнога мёду, паводле Жачынскага, гатавалі напой, вядомы пад лацінскай назвай Potio Petri Simonis («напой Пятра Сімона»), інакш названы ў Рэчы Паспалітай — Petercymment. Гэта быў салодкі моцны напой, прыгатаваны з мёду, вады, хмелю і спецыяў.
Паводле сведчання Іагана Блаў у Atlas Novus, гэты напой мог захоўвацца больш за сто гадоў і, паводле народнага павер’я, пераўзыходзіў лепшую мальвазію — папулярнае сярэднявечнае дэсертнае віно【42】.
Пітны мёд, правераны стагоддзямі
Адна з унікальных асаблівасцей пітнога мёду, паводле апісання Жачынскага, — яго надзвычайная даўгавечнасць. Па сведчанні Лукаша Апалінскага ў Polonia Defensa, яшчэ ў часы князя Вітаўта (XIV–XV стст.) у Літве існавала практыка вытрымкі мёду на працягу многіх дзесяцігоддзяў【14】.
Пліній Старэйшы ў Naturalis Historia (кн. XXI) сцвярджаў, што з цягам часу пітны мёд ператвараецца ў надзвычай моцнае віно【35】. І сам Жачынскі пацвярджае гэтае назіранне: у Літве ён спрабаваў пітны мёд, зварыны каля ста гадоў таму, які стаў настолькі моцным, што яго немагчыма было піць, як звычайнае віно.
У палацы Радзівілаў у Нясвіжы пітны мёд сапраўды вытрымлівалі больш за стагоддзе, як паведамляе Лука дэ Лінда ў Le descrittioni vniuersali【38】. Аналагічная практыка існавала і ў Ружанах, ва ўладаннях роду Сапегаў, дзе пітны мёд таксама захоўваўся больш за сто гадоў, пакуль пажары грамадзянскіх войнаў не знішчылі гэтую традыцыю.
У шляхты і вяльмож гэты напой часта захоўваўся як сямейны лекавы сродак, а яго даўгавечнасць працягвалася праз дабаўленне свежага мёду замест выпітага: колькі вычарпалі — столькі і дадалі новага. Такія пітныя скляпы перадаваліся ў спадчыну, а мёд у іх быў не толькі сімвалам дастатку, але і часткай хатняй аптэкі.
Мядовае вар’яцтва: выпадак на Днястры
Жачынскі заканчвае свой аповед незвычайным эпізодам: у Падоллі, каля ракі Днестр, на мяжы з Валахіяй (сучасная Малдова), быў знойдзены мёд, які пры прыгатаванні пітнога напою выклікаў у спажыўцоў страты розуму.
Гэты эфект, як піша Жачынскі, мог доўжыцца шмат дзён. Людзі, што выпілі зашмат, страчвалі розум. Ён параўноўвае гэта з апісаннем Плінія Старэйшага, які ў Naturalis Historia згадвае так званы «вар’яцкі мёд», зроблены з нектару родадэндрона, які змяшчае таксічныя рэчывы【35】.
Заключэнне
Твор Габрыэля Жачынскага адкрывае перад намі жывую і духмяную карціну свету, дзе мёд быў не проста прадуктам пчалярства ды борця, але найважнейшай часткай эканомікі, медыцыны, кулінарыі і культуры. Стагоддзі таму на землях Рэчы Паспалітай — ад Падляшша да Жмудзі, ад Падолля да Рутэніі — мёд збіралі, варылі, вытрымлівалі, ушаноўвалі і перадавалі як каштоўнасць з пакалення ў пакаленне.
Жачынскі не толькі фіксуе традыцыі, але і дапамагае нам зразумець, як мёд успрымаўся людзьмі таго часу: як дар прыроды, як вынік працы пчолы і чалавека, як сімвал здароўя, дастатку і нават неўміручасці. Пітны мёд, названы «паўночным віном», стаў увасабленнем гэтых уяўленняў — напоем, у якім зліліся мясцовы ландшафт, народныя практыкі і навука свайго часу.
Сёння, праз трыста гадоў, яго назіранні захоўваюць не толькі навуковую, але і культурную каштоўнасць. Яны напамінаюць нам, наколькі глыбокімі былі карані пчалярства і медаварэння на тэрыторыі Усходняй Еўропы, а таксама на нашых землях, і як важна беражліва захоўваць памяць пра такія традыцыі ў XXI стагоддзі, а галоўнае — развіваць і папулярызаваць іх.
Тлумачэнні адносна згаданых тэрыторый
На мяжы XVII і XVIII стагоддзяў карты Усходняй Еўропы адлюстроўвалі складаную геапалітычную сітуацыю, калі розныя гістарычна-геаграфічныя рэгіёны знаходзіліся пад уладай розных дзяржаў. Разгледзім падрабязна, якія сучасныя землі ўваходзілі ў згаданыя рэгіёны.
Germania (Германія)
У канцы XVII — пачатку XVIII стагоддзя Germanіa абазначала Свяшчэнную Рымскую імперыю, якая ўключала большую частку сучаснай Германіі, Аўстрыі і Багеміі (Чэхіі). Паводле ацэнак, насельніцтва імперыі ў 1700 годзе складала каля 15 мільёнаў чалавек.
Сучасныя тэрыторыі:
- амаль уся Германія
- Аўстрыя
- Чэхія
- часткі Нідэрландаў і Бельгіі
- часткі Польшчы (Сілезія)
- паўночна-ўсход Францыі (Эльзас-Латарынгія)
- часткі Швейцарыі
- Славенія
Германія таго часу была «надзвычай мазаічнай структурай» з амаль 300 суверэнных утварэнняў: курфюрстваў, герцагстваў, біскупстваў, маркграфстваў, княстваў і вольных гарадоў.
Polonia (Польшча)
У той перыяд Polonia абазначала Рэч Паспалітую — польска-літоўскую дзяржаву, якая да 1700 года перажывала крызіс і рыхтавалася да будучых падзелаў.
Сучасныя тэрыторыі:
- амаль уся Польшча
- Літва
- Беларусь
- заходняя і цэнтральная Украіна
- часткі Латвіі і Эстоніі (Ліфляндыя)
У пачатку XVII стагоддзя Рэч Паспалітая была адной з найбуйнейшых дзяржаў Еўропы (каля 1 млн км²), з насельніцтвам каля 11–12 мільёнаў чалавек.
Podolia (Падолле)
На мяжы XVII–XVIII стст. Падолле перажыла асманскую акупацыю (1672–1699). Па Карловіцкай дамове 1699 года Падолле вярнулася пад польскую ўладу.
Сучасныя тэрыторыі:
- пераважная частка Вінніцкай вобласці Украіны
- часткі Хмяльніцкай вобласці
- часткова Тэрнопальская вобласць
- паўночная Малдова (Прыднястроўе)
Падолле — урадлівы рэгіён паміж Днястром і Паўднёвым Бугам, вядомы вішнямі, шаўкоўніцай, дынямі і агуркамі.
Ruthenia (Русь)
На картах XVIII ст. Ruthenia абазначала розныя ўсходнеславянскія землі. Тэрмін Russia Altes seu Ruthenia перакладаецца як «Старая Русь».
Сучасныя тэрыторыі:
- Чырвоная Русь: заходняя Украіна (Галічына), цэнтр — Львоў
- Белая Русь: сучасная Беларусь
- Чорная Русь: верхняе Панямонне, уключаючы Навагрудак, Гродна, Слонім
У пачатку XVIII стагоддзя паняцце Рутэнія адносілася да культурна-праваслаўных рэгіёнаў у складзе Рэчы Паспалітай.
Russia (Ruffia) — Расія
У пачатку XVIII ст. Russia значыла Расійскую імперыю ў час праўлення Пятра I, калі імперыя актыўна пашыралася на захад і поўдзень.
Сучасныя тэрыторыі:
- уся Расія
- большая частка Левабярэжнай Украіны
- усходняя Беларусь
- часткі Прыбалтыкі (пасля Паўночнай вайны)
- часткі Фінляндыі
Moscovia (Масковія)
Moscovia — заходнееўрапейскі тэрмін для абазначэння Маскоўскай дзяржавы, якая да таго часу ўжо трансфармавалася ў Расійскую імперыю.
Сучасныя тэрыторыі:
- цэнтральная Расія з Масквой
- паўночна-ўсходнія рэгіёны Расіі
- з часам тэрмін быў выцеснены назвай «Расія»
Lituania (Літва)
Lituania у канцы XVII — пачатку XVIII стст. абазначала Вялікае Княства Літоўскае ў складзе Рэчы Паспалітай.
Сучасныя тэрыторыі:
- Літва
- большая частка Беларусі
- часткі Украіны (Палессе, Валынь)
- часткі Латвіі
Пасля Люблінскай уніі 1569 года Літва захоўвала пэўную аўтаномію.
Volhinia (Валынь)
Volhinia (Валынь) — гістарычны рэгіён паміж Падоллем і Палессем.
Сучасныя тэрыторыі:
- Валынская вобласць Украіны
- часткі Ровенскай вобласці
- невялікая частка Брэсцкай вобласці Беларусі
- частка Люблінскага ваяводства Польшчы
Samogitia (Жмудзь)
Samogitia — рэгіён на паўночным захадзе Вялікага Княства Літоўскага.
Сучасныя тэрыторыі:
- паўночна-заходняя Літва
- часткі Курляндыі (заходняя Латвія)
Curlandia (Курляндыя)
Curlandia — аўтаномнае герцагства пад польскім суверэнітэтам.
Сучасныя тэрыторыі:
- заходняя Латвія
- часткова заходняя Літва
Prussia (Прусія)
У канцы XVII — пачатку XVIII стст. Prussia складалася з Герцагства Прусія і Брандэнбург.
Сучасныя тэрыторыі:
- Калінінградская вобласць Расіі
- паўночна-ўсходняя Польшча
- Брандэнбург і Берлін (Германія)
- часткі Памераніі
Рэгіёны Заходняй Еўропы
Gallia (Францыя)
Gallia — Французскае каралеўства часоў Людовіка XIV.
Сучасныя тэрыторыі:
- уся Францыя
- часткі Бельгіі
- часткі Люксембурга
Belgium (Бельгія)
У гэты перыяд Belgium абазначала Іспанскія Нідэрланды.
Сучасныя тэрыторыі:
- Бельгія
- часткі Нідэрландаў
- часткова паўночная Францыя
Hispania (Іспанія)
Hispania — Іспанская імперыя часоў Габсбургаў.
Сучасныя тэрыторыі:
- Іспанія
- Партугалія (да 1668 года)
- шырокія каланіяльныя ўладанні ў Амерыцы
Creta (Крыт)
Напрыканцы XVII ст. Крыт пераходзіў ад Венецыянскай рэспублікі да Асманскай імперыі.
Сучасная тэрыторыя:
- востраў Крыт (Грэцыя)
Выкарыстаныя крыніцы:
- Гален, Клаўдзій (Claudius Galenus, каля 129 – каля 216 гг. н. э.).
Clavdii Galeni Pergameni Opera, iam recens versa; quorum catalogum proxima indicabit pagina [«Творы Клаўдзія Галена з Пергама, нядаўна перакладзеныя; спіс іх прадстаўлены на наступнай старонцы»]. Базель: ex aedibus And. Cratandri, 1531. - Фабры, Гонорат (Honoratus Faber, 1607–1688).
Honorati Fabri Societatis Jesu Theologi, Tractatus duo: quorum prior est De Plantis, et de Generatione Animalium; posterior De Homine [«Два трактаты: першы — пра расліны і зачацце жывёл; другі — пра чалавека»]. Нюрнберг: Sumtibus Wolfgangi Mauritii Endteri & Johannis Andree Endteri Haeredum, 1677. - Гассенды, П’ер (Pierre Gassendi, 1592–1655).
Petri Gassendi … Astronomica … Tomus Quartus [«Астранамічныя працы П’ера Гассенды … Чацвёрты том з паказальнікам»]. Ліён: Anisson & Devenet, 1658. - Ле Гран, Антуан (Antonius Le Grand, 1629–1699).
Historia Naturæ … Editio Secunda [«Гісторыя прыроды … Другое выданне»]. Нюрнберг: Ziegler, 1680. - Шрэдэр, Іаган (Johann Schröder, 1600–1664).
Pharmacopoeia Medico-Chymica [«Медыка-хімічная фармакопея»]. Франкфурт: Görlini, 1669. - Ботэра, Джавані (Jean Boterus, 1544–1617).
Politia Regia … [«Каралеўская палітыка …»]. Марбург: Egenolphi, 1620. - Фурнье, Жорж (Georgius Fournier, 1595–1652).
Geographica orbis notitia … [«Геаграфічнае апісанне свету …»]. Франкфурт: Schönwetter, 1668. - Англійскі, Барталамей (Bartholomaeus Anglicus, каля 1190–пасля 1272).
De Proprietatibus Rerum [«Пра ўласцівасці рэчаў»]. Ліён: Nikolaus Philippi et Markus Reinhard, 1480. - Пікаламіні, Энеа Сільвіа Барталамеа (Aeneas Sylvius Bartolomeo Piccolomini, 1405–1464), Папа Рымскі Пій II.
Europa [«Еўропа»]. [s.l.]: Kunne, 1491. - Альдровандзі, Улісэ (Ulisse Aldrovandi, 1522–1605).
De animalibus insectis libri septem … [«Пра беспазваночных жывёл у сямі кнігах»]. Балонья: Bellagamba, 1602.
- Кромер, Марцін (Martinus Cromerus, 1512–1589).
De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX [«Пра паходжанне і справы палякаў. Трыццаць кніг»]. Базель: Oporinus, 1558. - Апіян, Пётр (Peter Apian, 1495–1552); рэд. Гемма Фрыз (Gemma Frisius, 1508–1555).
Cosmographia Petri Apiani, per Gemmam Frisium aucta & emendata … [«Касмаграфія Пятра Апіяна, дапоўненая і выпраўленая Гемай Фрызам»]. Парыж: Gaultherot, 1553. - Арыстоцель, філосаф (Aristoteles, каля 384 – 322 да н.э.); камент. Тымарх (Timarchius, III ст.).
Aristotelis Meteorologicorum libri IV cum Commentario Timarchi [«Метеоры. Чатыры кнігі з каментарыем Тымарха»]. Лейдэн: Elzevir, 1512. - Апаліньскі, Лукаш (Łukasz Opaliński, 1612–1662).
Polonia Defensa contra Ioan. Barclaium … [«Абарона Польшчы супраць Іаана Барклая …»]. Гданьск: Förster, 1648. - Рэй, Джон (John Ray, 1627–1705).
Historia Insectorum … [«Гісторыя насякомых. Пасмяротнае выданне»]. Лондан: Churchill, 1710.
*у Жочынскага пазначаны як [Jonsonus, Historia Insectorum]. - Авіты, П’ер д’ (Pierre d’Avity, 1573–1635); пераклад і рэд. Готфрыд, Іаган Людвіг (Johann Ludwig Gottfried, 1584–1633).
Archontologia Cosmica … [«Касмічная арханталогія: апісанне дзяржаў і народаў усяго свету …»]. Франкфурт: Jennisi, 1629.
*у Жочынскага пазначаны як [Gosfredus, Archontologia et Cosmica]. - Бучэлін, Габрыэль (Gabriele Bucelinus, каля 1599–1681).
Descriptio provinciarum … [«Апісанне галоўных правінцый і рэгіёнаў зямлі»]. Ульм: Görlin & Praetorius, 1658. - Меркатар, Герард (Gerardus Mercator, 1512–1594).
Atlas Minor … [«Малы атлас Герарда Меркатара»]. Амстэрдам: Janssonius, 1634. - Готфрыд Рытамер (Goswin Rithemerus) — Orbis Terrae Sinus, [крыніца не выяўлена].
- Брыет, Філіп (Philippus Brietius, 1601–1668).
Parallela Geographiæ Veteris et Novæ [«Паралелі старажытнай і новай геаграфіі»]. Парыж: Cramoisy, 1648–1649. - Клювэры, Філіп (Philippus Cluverius, 1580–1622).
Introductionis in Universam Geographiam … [«Увядзенне ў агульную геаграфію, старажытную і новую»]. Амстэрдам: Hondius, 1624–1629. - Гербэрштэйн, Сігізмунд фон (Sigismund von Herberstein, 1486–1566).
Rerum Moscoviticarum Commentarii … [«Каментары пра Масковію …»]. Антвэрпен: Steelsii, 1557. - Нікалозіа, Джавані Баттыста (Giovanni Battista Nicolosi, 1610–1670).
Hercules Siculus, sive Studium Geographicum. Tomus 1/2 [«Сіцылійскі Геркулес, або геаграфічнае даследаванне. Том 1 і 2»]. Рым: Herculis, 1670–1671.
*у Жочынскага пазначаны як [Nicolosius, Hercule Siculo]. - Мафэт, Томас (Thomas Muffet, 1553–1604).
Insectorum sive Minimorum Animalium Theatrum … [«Тэатр насякомых, або малых жывёл …»]. Лондан: Cotes & Hopes, 1634. - Лентылій, Розінус (Rosinus Lentilius, 1657–1733).
Curlandiae quaedam memorabilia [«Некаторыя памятныя звесткі пра Курляндыю»]. Нюрнберг: [няма пазначэння выдаўца], 1692. - Клок, Каспар (Casparis Klockii, 1583–1655).
Tractatus … de Ærario … [«Трактат пра казну і законны збор сродкаў без прыгнёту народа»]. Нюрнберг: Endter, 1671. - Плакотомус, Ян (Jean Placotomus [Hans Brettschneider], каля 1514–1577).
De natura cerevisiarum et mulso [«Пра прыроду піва і мёдавіны»]. Кёнігсберг: [без пазначэння выдаўца], 1549. - Месуе, Юханна ібн Масавайх (Mesue Major, каля 777–857) і Дэпар, Жак (Jacques Depor, каля 1380–1458).
Compendium of Medical Texts by Mesue … [«Збор медыцынскіх тэкстаў Месуе з дадаткамі іншых аўтараў»]. Ліён: Bonin, 1523. - Тылкоўскі, Адальберт (Adalbertus Tylkowski, 1624/1625–1695).
Physicæ Curiosæ Pars Tertia: De Meteoris … [«Цікавая фізіка. Частка трэцяя: пра метэоры»]. Оліва: манастыр цыстэрцыянцаў, 1669. - Хорн, Георг (Georgius Hornius, 1620–1670).
Historiae Naturalis et Civilis … [«Прыродная і грамадзянская гісторыя ў сямі кнігах»]. Лейдэн: Haes, 1670. - Мэйбом, Іаган Генрых (Johannes Henricus Meibomius, 1638–1700).
De Cervisiis … [«Пра піва і іншыя ап’яняльныя напоі»]. Хельмштэдт: Heitmuller, 1669. - Фрёліх, Давід (Davide Frölichio, XVII ст.).
Bibliothecae sive Cynosurae Peregrinantium … [«Бібліятэка, або пуцяводная зорка для падарожнікаў …»]. Ульм: Endter, 1634. - Раманус, Адрыян (Adrianus Romanus [Adriaan van Roomen], 1561–1615).
Parvum Theatrum Urbium … [«Малы тэатр гарадоў …»]. Франкфурт-на-Майне: Bassaeus, 1595. - Popping in Orbe Illustrato — [крыніца не выяўлена].
- Пліній Старэйшы (Gaius Plinius Secundus, каля 23/24–79).
Naturalis Historia XXI [«Прыродная гісторыя, кн. XXI»]. Венецыя: Ioannes de Spira, 1469. - Ісідор Севільскі (Isidorus Hispalensis, каля 560–636).
Etymologiae [«Этымалогіі»]. Севілья, каля 625. - Варон, Марк Тэрэнцый (Marcus Terentius Varro, 116–27 да н.э.).
De re rustica [«Пра сельскую гаспадарку»]. Рым, каля 37 да н.э. - Лінда, Лука дэ (Lucas de Linda, 1625–1660).
Le descrittioni universali et particolari del mondo … [«Агульныя і спецыфічныя апісанні свету і рэспублік»]. Венецыя: Combi & La Noù, 1660. - Тацыт, Публій Карнелій (Publius Cornelius Tacitus, каля 56 – каля 120).
De origine et situ Germanorum [«Пра паходжанне і размяшчэнне германцаў»]. Рым, каля 98. - Sapius — [крыніца не выяўлена].
- Cornelius Judaeus in Germania — [крыніца не выяўлена].
- Блау, Іаган (Joannes Blaeu, 1596–1673).
Theatrum Orbis Terrarum … [«Тэатр зямнога шара, або новы атлас»]. Амстэрдам: Blaeu, 1635.
Усе пералічаныя крыніцы прыводзяцца ў перакладзе наступнага твору:
Ржачынскі (Жочынскі), Габрыэль (Gabriel Rzaczyński, 1664–1737).
Historia Naturalis Curiosa Regni Poloniae, Magniducatus Lituaniae, Annexarumque Provinciarum, in Tractatus XX Divisa
[«Цікавая натуральная гісторыя Каралеўства Польскага, Вялікага княства Літоўскага і прылеглых правінцый, падзеленая на дваццаць трактатаў»].
Сандомір: друк калегіума Таварыства Ісуса, 1721.