Частка другая: ад Цэрэры да Doppel-Bier’у
Паводле матэрыялаў працы: Gabriel Rzaczyński, Historia Naturalis Curiosa Regni Poloniae… (Сандомір, 1721)
Уводзіны: ад мёду да зерня
У першай частцы нашага даследавання мы звярталіся да салодкай, цягучай вадкасці, якую так высока цанілі ў Рэчы Паспалітай — да пітнога мёду. Мёд, апеты паэтамі і рэкамендаваны дактарамі, быў не проста напоем, а часткай культуры, рытуалу, дыпламатыі. Мы вывучалі яго склад, лячэбныя ўласцівасці, віды, геаграфію вытворчасці і цану [гл. першую частку артыкула].
I. Ураджайнасць зерня і росквіт піваварства
Каб гаварыць пра піва, пачнём з зямлі. Без яе не было б зерняў — а без зерня не бывае піва.
У XVIII трактаце («De Frumento et Cerevisia») Жончынскі падрабязна апісвае выключную ўраджайнасць зямель Вялікага княства Літоўскага, перш за ўсё Літвы і Белай Русі (тэрыторыя сучаснай Беларусі). Па яго словах, ураджайнасць тут настолькі вялікая, што пасевы заўсёды паспяваюць, а таннасць зерня здзіўляе нават замежных купцоў. Ён параўноўвае гэтую зямлю з абіцеллю багіні Цэрэры, заступніцы ўрадлівасці [1].
Як адзначае Жончынскі са спасылкай на Блау [2], у Рыгу і Кёнігсберг прыбываюць тысячы рачных суднаў, якія вязуць зерне і лён з літоўскіх і беларускіх зямель. Парты Пілавы (Балтыйск) і Мемеля (Клайпеда) становяцца варотамі для экспарту дзясяткаў тысяч ластаў зерня і тон ільнянога насення.
На рынку Вільні, заўважае ён, можна пракарміць цэлае войска — настолькі вялікія багацце і нізкія цэны. Белая Русь асабліва багатая жытам, пшаніцай, ячменем, аўсом, канаплямі, ільном, а галоўнае — хмелем, так неабходным для піваварства [7].
Гэтыя звесткі пацвярджаюць і іншыя крыніцы. Паводле Красінскага [6], хлеб (у тым ліку жытні) прадаваўся ў Вільні ў такіх памерах, што адзін яго каравай мог быць занадта цяжкім нават для моцнага мужчыны.
II. Цэны на зерне
Пытанне цэн — ключавое для разумення ролі піва ў эканоміцы.
На аснове звестак Жончынскага можна прадставіць наступную табліцу:
| Год | Лакацыя | Зерне | Кошт | Мера аб’ёму | Заўвагі |
|---|---|---|---|---|---|
| 1405 | Гданьск | жыта | 5 марак | 1 ласт (~3282 л) | [8] |
| 1405 | Гданьск | пшаніца | 7 марак | 1 ласт | [8] |
| 1405 | Гданьск | ячмень | 3.5 маркі | 1 ласт | [8] |
| 1405 | Гданьск | авёс | 1.5 маркі | 1 ласт | [8] |
| 1533 | Гданьск | — | 6 фларынаў | 1 ласт | [8] |
| 1523 | Прусія | жыта | 3 грошa | 1 модый (~8,7 л) | [9] |
| 1523 | Прусія | авёс | 1 грош | 1 модый | [9] |
| 1558 | Прусія | жыта | 8 грошаў | 1 медымн / корэц (~52–55 л) | [10] |
З гэтай табліцы відаць: зерне ў Рэчы Паспалітай каштавала танна (сам Жончынскі ў тэксце гэта падкрэслівае) нават у параўнанні з суседнімі дзяржавамі. Гэта забяспечвала шырокае піваварэнне і экспарт прадукцыі.
III. Піва як прадукт зямлі, розуму і агню
Піва, піша Жончынскі, атрымала сваю назву ад Цэрэры — багіні ўрадлівасці, і гэта назва цалкам заслужаная. Яго вараць з вады, апрацаванага зерня і лугавога хмелю (lupulus salictarius), і кожны рэгіён надае напою свае асаблівасці: па смаку, колеры, водары, гушчыні і тэрмінах захоўвання [11].
Аўтар адзначае, што асабліва даўгавечным лічыцца сакавіцкае піва. Зерне, пазбаўленае зімняй вільгаці, дае больш стойкі і насычаны напой. Ён пажыўны, бадзёрыць, умацоўвае. Па назіранні Жончынскага, у краінах, дзе піва п’юць шмат, людзі фізічна мацнейшыя, чым у вінных рэгіёнах — і менш схільныя да падагры і хірагры (паражэння суставаў рук) [12].
Фішэр і Сент-Івані, на якіх спасылаецца Жончынскі, заяўляюць: піва ўмацоўвае, корміць, не шкодзіць арганізму так, як віно, і таму заслугоўвае высокай ацэнкі. Хоць, дадае ён з іроніяй, прыхільнікаў віна ў навуцы ўсё ж больш, і аўтарытэт іх вышэй.
IV. Данцыгскае піва
Асаблівае месца ў працы адведзена піву з Данцыга (Гданьска), якое высока цанілі лекары і падарожнікі. Доктар Пласкокомус з Кёнігсберга, паводле Жончынскага, ставіць яго вышэй за ўсе іншыя сарты — прускія і нямецкія [13]. Гэта піва, сцвярджае ён, пажыўнае, карыснае для крыві, надае твару румянец і нават можа ўжывацца як лекавы сродак.
Прывядзены яскравы анекдот: грэчаскія і італьянскія спадарожнікі аўтара, паспрабаваўшы данцыгскае піва (Topenebier), спачатку не зразумелі, што п’юць, і пачалі называць напой «сірупам» (syrupus), патрабуючы яго зноў і зноў, пакуль не спустошылі ўсю бочку за адзін абед [14].
Гданьскае піва Doppel-Bier экспартавалася ў Лондан, Амстэрдам, Шатландыю і нават на Балканы, дзе яго пілі з цукрам і ўжывалі для лячэння прастуды. У Гамбургу яго нават змешвалі з кітавым спермацэтам і выкарыстоўвалі ў медыцыне для лячэння захворванняў хрыбта.
Паводле сведчання Клюверыя [4], у Гданьску захоўвалі піва шасцідзесяцігадовай вытрымкі, настолькі густое і цёмнае, што яго давалі толькі хворым. Андрэас Цэлларыус [15] паведамляе, што ў горадзе варалі да трыццаці сартоў піва, частка якіх выраблялася ў межах гарадскіх сцен.
V. Геаграфія піва: ад Оршы да Шадэка
Адной з пераваг працы Жончынскага з’яўляецца геаграфічная дакладнасць. Ён не проста піша пра піва, а называе дзясяткі месцаў, дзе варылі напой, варты пахвалы. Гэта дазваляе аднавіць «піўную карту» Рэчы Паспалітай пачатку XVIII стагоддзя.
Беларусь (сучасныя тэрыторыі):
- Орша (Oršany), Талачын (Tołczin): згадваюцца як цэнтры піваварэння Вялікага Княства Літоўскага.
- Слуцк (Capitanatus Sluchoviensis): вада тут настолькі мяккая, што без дадання солі добрае піва зварыць немагчыма.
- Гродна (Grodna): на новым рынку ёсць тры студні з вадой, ідэальнай для піваварэння; на старым рынку — яшчэ дзве, але горшай якасці.
- Давыд-Гарадок: землі вакол горада даюць багаты ўраджай хмелю і збожжа — важная ўмова для стабільнага піваварэння.
Літва:
- Коўна (Каўнас), Бальвержышкі — месцы вырабу піва, вартага пахвалы.
Згадваецца, што падчас цвіцення Нёмана ля яго ўпадзення ў Вілію (цяпер Нярыс) вада ў гэтым месцы становіцца непрыдатнай для варкі піва ці мёду.
Польшча і іншыя рэгіёны:
- Класічнымі цэнтрамі піваварэння былі Кракаў, Варка, Ловіч, Перыковія (месцазнаходжанне невядома), Пшэмысль, Уроцлаў.
- У Вялікай Польшчы — Львувэк, Вронкі, Лабжэніца, Гродзец.
- На Падляшшы — Медзыржэцкае піва.
- У Куявіі — Быдгашч.
- На Добжыньскай зямлі — Гужно.
- У Кашубіі — Косцежына, Пуцк, Лембарк.
Паводле Сірэніюса [16], лепшыя гатункі польскага і літоўскага піва не толькі смачныя, але і ахалоджваюць, пажыўныя і паляпшаюць кроў. Аўтар Гаўр [17] прыпісвае асаблівыя лекавыя ўласцівасці напоям з Ловіча і Джэвіцы.
VI. Цэны на піва і меры: эканоміка піўной Рэчы Паспалітай
Піва ў Рэчы Паспалітай мела не толькі смакавае, але і стратэгічнае значэнне. Гэта відаць па той увазе, якую Жончынскі надае яго коштам.
У 1594 годзе ў Познанскім ваяводстве цана за бочку найлепшага піва Kucz складала 54 грошы, за горшае — 40. У іншай крыніцы (1593 г.) цана лепшай бочкі — 42 грошы, горшай — 32, а часам нават 26 асаў.
| Год | Лакацыя | Від піва | Кошт | Мера | Заўвагі |
|---|---|---|---|---|---|
| 1594 | Познань | Kucz (найлепшае) | 54 грошы | 1 бочка (~126 л) | [Ex Originali Instrumento] |
| 1594 | Познань | найгоршае піва | 40 грошаў | 1 бочка | — |
| 1593 | Познань | Kucz | 42 грошы | 1 бочка | — |
| 1593 | Познань | найгоршае піва | 32 грошы | 1 бочка | — |
| XVI ст. | Малая Польшча | любое піва | 0,5 імперскага гроша | 1 конгіус (≈3,3 л) | [гл. таксама ніжэй] |
Тлумачэнне мераў:
- Бочка (dolium / tonna): ~120–130 літраў;
- Конгіус / размяр / гарнец: ≈3,3 л — малая раздробная мера (адпавядае кухлю ці гаршку піва);
- Секстарыус (sextarius): ≈0,55 л — ужываўся хутчэй як літаратурная метафара;
- Медзімн / корац / модзій — выкарыстоўваліся для разлікаў сыравіны (ячменю, жыта і інш.).
Такім чынам, кошт літра найлепшага піва Kucz у XVI стагоддзі складаў каля 0,4 гроша ці крыху больш за 1 солід. Гэта рабіла піва даступным шырокім пластам насельніцтва — і адначасова прыбытковай галіной для гандлю.
VII. Пра ваду — найважнейшы інгрэдыент
Жончынскі падкрэслівае, што вада мае вырашальную ролю ў піваварэнні. Не ўсялякая вада падыходзіць.
У Слуцку (сучасная тэрыторыя Беларусі), па яго словах, піва нельга зварыць без дадання солі — настолькі мяккая тамтэйшая вада. А ў Гродне на новым рынку ёсць тры студні з вадой, ідэальнай для піваварэння, а на старым — толькі дзве, ды горшай якасці. Аўтар тлумачыць гэтыя адрозненні тым, што вада па-рознаму фільтруецца праз глебу і прымесі.
Каля Коўна (Каўнаса), калі Нёман «цвіце», яго вада часова робіцца непрыдатнай для варкі мёду і піва. Гэты феномен можна разглядаць як ранняе назіранне за «цвіценнем» вады — біялагічным забруджваннем вадаёмаў.
А вось бярозавае піва, згаданае паводле Барталіна [19], варылася з бярозавага соку, і яму прыпісвалі ўласцівасці прадухіляць утварэнне камянёў у арганізме — хутчэй за ўсё, гаворка ідзе пра мачакаменную хваробу. Гэта піва, асаблівае па смаку і дзеянні, было вядома ў паўночных рэгіёнах і лічылася рэдкім.
VIII. Піва і папа Клімент VIII: вянец прызнання
Завершым артыкул незвычайным сюжэтам. Як паведамляе Жончынскі са спасылкай на працу Войцеха Рашышэўскага [18], папа Клімент VIII, яшчэ будучы кардыналам, паспрабаваў польскага піва і настолькі палюбіў яго, што, стаўшы пантыфікам, спецыяльна выклікаў у Рым півавараў з Рэчы Паспалітай. Гэтая гісторыя, магчыма, апакрыфічная, але выдатна адлюстроўвае прэстыж і высокую рэпутацыю піва, якое выраблялі ў Літве, Польшчы і Белай Русі.
Заключэнне: збожжа, культура, моц
Піва ў Рэчы Паспалітай — гэта не проста напой. Гэта частка ідэнтычнасці, эканомікі, медыцыны, міжнароднага гандлю і штодзённага жыцця. Яго варылі з мясцовага ўрадлівага збожжа, з улікам якасці вады і хмелю. Яго экспартавалі сотнямі бочак у Лондан і Канстанцінопаль. Яго пілі студэнты і лекары, каралі і купцы. Яго варылі ў Гданьску і Оршы, у Вільні і Тарнагродзе.
І калі мёд быў сімвалам пышнасці, то піва было сімвалам сілы і трываласці. Яно аб’ядноўвала густы і традыцыі дзясяткаў народаў. І, як паказвае праца Габрыэля Жончынскага, нават праз стагоддзі яно застаецца аб’ектам павагі, гістарычнай цікавасці і — сапраўдным смакам часу.
Спіс крыніц:
[1] Тылкоўскі, Адальберт (Adalbertus Tylkowski, 1624/1625–1695).
Physicæ Curiosæ Pars Tertia: De Meteoris seu Meteorologia Curiosa
[«Цікавая фізіка. Частка трэцяя: Пра метэары, або цікаўная метэаралогія»].
Оліва: друкарня манастыра ордэна цыстэрцыянцаў, 1669.
[2] Блаў, Іаган (Joannes Blaeu, 1596–1673).
Theatrum Orbis Terrarum, sive Atlas Novus: in quo Tabulae et Descriptiones omnium Regionum
[«Тэатр зямнога шара, або Новы атлас: у якім прадстаўлены карты і апісанні ўсіх рэгіёнаў»].
Амстэрдам: у Іагана Вільгельма Блаў, 1635.
[3] Апаліньскі, Лукаш (Łukasz Opaliński, 1612–1662).
Polonia Defensa contra Ioan. Barclaium…
[«Абарона Польшчы супраць Іаана Барклая, дзе, з гэтай нагоды, распавядаецца шмат пра Каралеўства і польскі народ, чаго дасюль не было пісьмова перададзена»].
Гданьск: выдавец Георгій Фёрстэр, 1648.
[4] Клювэрый, Філіп (Philippus Cluverius, 1580–1622).
Introductionis in Universam Geographiam, tam Veterem quam Novam, Libri VI
[«Уводзіны ў агульную геаграфію, як старажытную, так і сучасную. У шасці кнігах»].
Амстэрдам: у Яна Хондыюса, 1624–1629.
[5] Гофман, Іаган Якоб (Johann Jacob Hofmann, 1635–1706).
Lexicon Universale Historico-Geographico-Chronologico-Poetico-Philologicum
[«Універсальны гістарычна-геаграфічны, храналагічны, паэтычна-філалагічны слоўнік»].
Базэль: выдавецтва Ёгана Германа Відэргольда, 1677.
[6] Красіньскі, Ян Анджэй (Ioannes Crassinius, 1550–1612).
Polonia. Ad Serenissimum… Henricum primum Valesium…
[«Польшча. Яго Светласці і Магутнасці Генрыху Валуа, з Божай ласкі каралю абедзвюх Польшаў»].
Балоння: у Пелегрына Бонарда, 1574.
[7] Старовольскі, Сымон (Simon Starovolscius, 1588–1656).
Polonia, nunc denuo recognita et aucta
[«Польшча, цяпер наноў перагледжаная і дапоўненая»].
Гданьск: выдавец Георгій Фёрстэр, 1652.
[8] Кюрыке, Райнхольд (Reinhold Curicke, 1610–1667).
Der Stadt Dantzig Historische Beschreibung
[«Гістарычнае апісанне горада Данцыг»].
Амстэрдам і Данцыг: у кнігарні братоў Функ, 1687.
[9] Гербўрт, Ян (Joannes Herbort de Fulstyn, каля 1524–1578).
Statuta Regni Poloniae, in ordinem Alphabeti digesta
[«Статуты Каралеўства Польскага, размешчаныя ў алфавітным парадку»].
Кракаў: друкарня Лазара Андрэа, 1567.
[10] Хенненбергер, Каспар (Caspar Hennenberger, 1529–1600).
Kurtze und warhafftige Beschreibung des Landes zu Preussen
[«Кароткае і праўдзівае апісанне зямлі Прусіі»].
Кёнігсберг: [без указання выдаўца], 1584.
[11] Фішэр (імаверна S. J.).
Oeconomia Siderea
[«Зорная эканоміка»] — маладаследаваны або алегарычны твор. Дакладная крыніца не вызначана.
[12] Сент-Івані, Дзьёрдь (Georgius Szent-Ivany, S. J., каля XVII ст.).
Allodiatura Philosophica seu Politia Philosophica
[«Філасофская алодыятура, або філасофская палітыка»].
[Месца і выдавец не вызначаны], каля сярэдзіны XVII ст.
[13] Пласкокомус Medic. Doct. Regiomonti.
Opusculum de Natura Cerevisiarum
[«Невялікі трактат пра прыроду піва»] — аўтар і існаванне крыніцы дакладна не пацверджаны.
[14] Бусбек, Ожье Гіслэн дэ (Augerius Gislenius Busbequius, 1522–1592).
Legationis Turcicae Epistolae IV…
[«Чатыры лісты пра турэцкае пасольства. Парады ў ваенных справах супраць туркаў»].
Антверпен: выдавец Raphael Sadeler, 1620.
[15] Цэларыюш, Андрэас (Andreas Cellarius, каля 1596–1665).
Regni Poloniae… novissima descriptio
[«Найноўшае апісанне Каралеўства Польскага і ўсіх да яго належных земляў»].
Амстэрдам: у Эгідыя Янсанія Валкеніера, 1659.
[16] Сірэніюш, Сымон (Simon Syrenius, 1540–1611).
Zielnik Herbarzem z języka Łacińskiego zowią
[«Траўнік, званы на лацінскай мове гербарыем»].
Кракаў: друкарня Лазара Андрэа, 1613.
[17] Гаўр.
Ærarium Secretum Oeconomiae
[«Сакрэтная скарбонка эканоміі»] — імя аўтара і крыніца не ідэнтыфікаваны.
[18] Рошчышэўскі, Войцех (Wojciech Rościszewski, 1560–1619).
Ad Orationem Andreae Volani… Responsio
[«Адказ на прамову Андрэя Волана…»].
Вільня: [без указання выдаўца], каля 1592–1610.
[19] Бартолін, Томас (Thomas Bartholinus, 1616–1680).
Acta Medica et Philosophica Hafniensia
[«Гафнійскія медыцынскія і філасофскія запіскі»].
Капенгаген: выдавец Peter Haubold, 1673 (т. I, за 1671–1673).
Гэтыя крыніцы ўжываюцца ў перакладзеным тэксце працы:
Ржачыньскі (Gabriel Rzaczyński, 1664–1737),
Historia Naturalis Curiosa Regni Poloniae, Magniducatus Lituaniae, Annexarumque Provinciarum, in Tractatus XX Divisa
(Сандомір, 1721).
Дадатак
Даметрычныя меры аб’ёму Рэчы Паспалітай XV–XVI стст. і іх эквівалент у літрах
Ласт (łaszt / lasta) — мера аб’ёму збожжа (XV–XVI ст.)
Ласт (польск. łaszt, ням. Last) — буйная портовая мера для сыпучых тавараў, пераважна збожжа. Аб’ём аднаго ласта складаў прыблізна 3000–3300 літраў (≈3,3 м³). Напрыклад, у Гданьску 1 ласт збожжа адпавядаў 60 мясцовым корцам і быў роўны прыкладна 3282 літры. Ласт выкарыстоўваўся пры буйнапартыйным гандлі праз балтыйскія порты (Гданьск, Прусія). Напрыклад, у 1405 г. ласт жыта ў Гданьску каштаваў 5 марак, а ў Прусіі ў 1547 г. — 8 фларынаў. Ласт дзяліўся на меншыя адзінкі, напрыклад: 1 ласт = 60 шэфеляў (прускіх малых корцаў).
Тонна / бочка (tonna / dolium) — буйная мера для вадкіх і сыпучых прадуктаў (XVI ст.)
Тонна (tonna, лац. — «бочка») адпавядала вялікай драўлянай бочцы. Выкарыстоўвалася для вымярэння піва, алею, ільнянога насення і г.д. Аб’ём — прыкладна 120–130 л. Напрыклад, стандартная піўная бочка ў Гданьску ў XVI ст. змяшчала ≈126 літраў. У Познані назва tonna таксама азначала вялікую бочку піва (Kucz каштаваў 54 грошы). Такім чынам, 1 tonna / dolium ≈ 0,12–0,13 м³.
Медымн (medimnus) — антычная грэчаская мера сыпучых (XVI ст.)
Медымн (μέδιμνος) — антычная адзінка для збожжа, якой карысталіся ў польскіх тэкстах XVI ст. для параўнання. У Аттыцы: ≈52,4 л, у рымскай сістэме ≈58,9 л (1 медымн = 6 модыяў). У Рэчы Паспалітай медымн часам проста называўся “vulgo coretus” (г.зн. «у народзе — корэц»), таму медымн ≈ корэц ≈ 52–55 л.
Корэц (coretus, korzec) — польскі бушэль (XVI ст.)
Корэц быў асноўнай мерай для збожжа. Аб’ём вагаўся па рэгіёнах: ад 40 да 65 л, але найчасцей: ≈50–60 л. У Гданьску і Торуні — ≈54–55 л.
1 корэц = 1/30 ласта. Дзяліўся на меншыя меры, напр. вертлі.
Модый (modius) — рымская мера для збожжа (XVI ст.)
Класічны модый (лац. modius) — ≈8,7 л, г.зн. 1/6 медымна. У дакументах XVI ст. слова modius выкарыстоўвалася як пазначэнне невялікай меры. Напрыклад, “modius siliginis” — модый жыта, цана — 1 грош (1523 г.).
Касула (casula) — лакальная дробная мера (XVI ст.)
Casula siliginis — рэдкая мера аб’ёму жыта ў Гданьску. Была меншай за модый. Этымалагічна азначае «маленькі посуд». Прыблізны аб’ём: ≈2–4 л (≈½ або ⅓ модыя).
Хор (chorus) — мера аб’ёму аўса (XVI ст.)
Chorus avenae — згадваецца ў дакументах як натуральны падатак аўсом. Упамінаецца як «chorus за 1 грош», адпавядаў прыкладна 1 корцу аўса — ≈50–60 л.
Вертель (wertel) — чвэрць корца (XVI ст.)
Wertel (польск. wiertel, ад viertel — «чвэрць») — ¼ корца, выкарыстоўваўся ў Вялікапольшчы. Пры корцы 55–60 л: вертель = ≈13–15 л.
Долій (dolium) — мера піўных бочак (XVI ст.)
Dolium — лацінская назва вялікай бочкі (~1/8 м³). У Гданьску 1 долій піва ≈ 126 л. Вядомы падлік: 1,5 łaszta ячменю (≈1780 кг) давалі 16 бочак піва.
Конгій (congius), «розмяр» — малая мера вадкасцей (XVI ст.)
Congius = ≈3,3 л (6 секстарыяў). У Костьяне называлі «rozmiar cerevisiae Kucz». Выкарыстоўваўся для адліку піва ў карчмах.
1 congius ≈ 1 гарнец ≈ 3–3,5 л.
Гарнец (garniec) — бытавая мера (~congius) (XVI ст.)
Гарнец — распаўсюджаная адзінка: ≈3–4 л.
Варыянты:
– каронны — 3,77 л
– літоўскі — 2,82 л
– кракаўскі — 2,75 л
– галіцкі — 3,84 л
У дакуменце з Малой Польшчы: «congius, называемы ў нас гарнец» — 1 гарнец = 1 congius.
Секстарый (sextarius) — рымская малая мера
1 sextarius = 1/6 congius ≈ 0,546 л.
У крыніцы з Гданьска згадваецца як мера параўнання: «адна ўнцыя піва з Гданьска пажыўнейшая за цэлы секстарый ячменнага піва».
1 секстарый ≈ 0,5–0,6 л, як 2 шклянкі.