па інвентары маёнтка Радзівілаў ад 17 лістапада 1628 года
Часть 1. Навошта нам гэты дакумент і што ён кажа менавіта пра браварства
Каротка пра крыніцу і метад
Базавая крыніца: выданне «Browar w Dojlidach 1628 r.», пад рэд. Адама Чэслава Доброньскага (Kompania Piwowarska S.A., Warszawa–Białystok, 2022). Кніга публікуе і каментуе інвентар маёнтка Дойліды ад 17 лістапада 1628 г. [1].
У артыкуле ніжэй я свядома вылучаю ўсё, што адносіцца да бровара і сумежных аб’ектаў тэхналагічнага ланцуга (соладаўня, сушыльня, амбар/бочкі, гумно), а ўсё астатняе (жылыя дамы, паляўнічыя і агародныя падрабязнасці і г.д.) выкарыстоўваю толькі як кантэкст — роўна ў той меры, у якой гэта тлумачыць тэхналогію і маштабы вытворчасці.
Для параўнання маштабу і структуры гаспадаркі я часам спасылаюся на свой матэрыял па інвентары мястэчка Сапоцкін (1704), як на арыенцір пазнейшага часу [2].
Спасылкі:
[1] Browar w Dojlidach 1628 r., red. A. Cz. Dobroński, Kompania Piwowarska S.A., Warszawa–Białystok 2022. (друкаванае выданне; усе факты пра Дойліды ў тэксце ніжэй — з гэтага выдання)
[2] Артыкул пра Сапоцкін (1704): https://pbp.by/?p=529
Што дакладна зафіксавана ў інвентары пра бровар
Паводле тэксту вопісу і суправаджальных каментароў у кнізе [1]:
- Асобны будынак бровара, крыты драўлянай дранкай — спецыяльна вылучаны вытворчы корпус, а не «кут хаты» [1].
- Медны варочны кацёл на каменнай печы — прама пазначана, што кацёл «стары, але прыдатны да ўжытку» («stary, ale godny do użycia») [1]. Гэта дарагая тэхналагічная пазіцыя для XVII стагоддзя, якая адрознівае бровар магнацкага ўзроўню ад архаічных рашэнняў без металічнага катла.
- Вытворчая аснашчэнне: драўляныя кадзі, жолабы для пераліву сусла, працоўныя сталы і лаўкі — базавы набор для гарачага і халоднага аддзелаў на драўлянай тары [1].
- Соладаўня прылягае да бровара: глінабітная печ, лапаты/мяшалкі для перавароту соладу, сіты, пляцоўкі/ямы пад сушку — гэта сведчыць пра поўны цыкл ад саладарэння да варкі на месцы [1].
- Сушыльня соладу (крытая саломай) і амбар (spichlerz) побач — лагістыка збожжа/соладу і размяшчэнне паліва (дроў для топкі)/інструмента сканцэнтраваны ў «браварным кластары» [1].
- Бочкі (дзясяткі адзінак розных памераў) — ключ да высновы пра маштабы: піва не толькі для двара, але і на вываз/продаж; без бочачнага фонду «масавае» браварства немагчыма [1].
- Гумно і вялікая стадола паблізу — пастаянная падпітка збожжам і месца абароту снапоў: прамая сувязь «поле → гумно/стадола → соладаўня → бровар → бочкі/амбар» [1].
- Калодзеж і сажалка — водная база для браварства, але ў інвентары ясна не пазначана, адкуль бралі ваду: з калодзежа каля бровара ці з сажалкі.
Выснова з 1–8: Дойліды ў 1628 г. — гэта паўнавартасны браварны комплекс (ад соладу да складу гатовага прадукту), а не «кустарная варка». Гэты мінімум пацверджаны самім інвентаром [1].
Чаму гэта важна для гісторыі беларускага браварства
Тэхналагічны ўзровень. Наяўнасць меднага катла ў 1628 г. — прыкмета сталай тэхналогіі (інвестыцыі ў метал, стабільны рэжым варкі). Гэта аддзяляе Дойліды ад больш ранніх і сельскіх практык без катла (разагрэў камянямі і г.д.), пра якія ў дадзеным дакуменце нічога не сказана — таму тут мы не экстрапалюем. Мы фіксуем толькі факт катла [1].
Поўны цыкл у аднаго ўладальніка. Соладаўня + сушыльня + бровар + амбар/бочкі паказваюць інтэграваную схему: сыравіну не куплялі «на баку» сістэмна, а рыхтавалі самі. Гэта рэдкасць для дробнай вытворчасці і норма для магнацкай [1].
Прыкмета рынку. Дзясяткі бочак розных аб’ёмаў — наймацнейшы колькасны маркер: ва ўмовах XVII стагоддзя менавіта бочачны фонд маштабуе абарот. Гэта дазваляе асцярожна, але абгрунтавана казаць пра вытворчасць на рынак, а не толькі «на стол двара» [1].
Супастаўленне (кантэкст). Пазнейшы інвентарны матэрыял па Сапоцкіну (1704) таксама паказвае звязку «катёл — соладаўня — бочкі», але меншага маштабу; гэта зручная кропка параўнання, хоць яна з іншай лакалізацыі і больш позняй даты [2].
Дзе тут «эканоміка» піва
Інвентар Дойлід — не прайс-ліст і не дае коштаў, але ён адкрывае структуру выдаткаў і капіталу:
- Капіталаёмістыя элементы — катёл, будынкі, сушыльня, бочачны фонд — ужо ўкладзеныя; гэта тлумачыць, чаму бровар павінен працаваць рэгулярна, інакш фонд прастойвае [1].
- Аграбаза (гумно, стадола, амбары) і транспартная тара (бочкі) азначаюць, што прадукт меркаваўся захоўваць і перавозіць — логіка таварнага абароту, а не «разавай варкі» [1].
Усё гэта — прамыя вынікі з «планіроўкі» і пераліку рэчаў у інвентары; ніякіх колькасных аб’ёмаў варак дакумент не дае, таму лічбавых ацэнак мы не ўводзім.
Як чытачу «ўбачыць» працэс па-дойлідску
- Збожжа паступае з палёў → гумно/стадола (снопы, прасушка, абарот).
- Ідзе ў соладаўню (замочванне/прарастанне/пераварот лапатамі і мешалкамі, сушка каля печы) [1].
- Бровар: затор/фільтрацыя/кіпенне ў медным катле на каменнай печы; жолабы і кадзі забяспечваюць пералівы і халодныя аперацыі [1].
- Разліў у бочкі (ужо падрыхтаваныя і ўлічаныя ў амбары) → захоўванне/транспарт [1].
Гэта — рэдкі для XVII стагоддзя «здымак» усіх вузлоў адной сядзібы, і менавіта таму Дойліды так каштоўныя для рэканструкцыі рамяства ў ВКЛ [1].
Кантэкст стану бровара ў часе
- 1628: комплекс «у здавальняючым стане», катёл «стары, але прыдатны»; усе ключавыя вузлы прысутнічаюць [1].
- 1650-я (Патоп): каментары рэдактара фіксуюць заняпад і страты па ўсёй сядзібе, уключаючы бровар (важна: гэта ўжо пасляваенная фіксацыя, іншы па часе пласт звестак, але ў выданні ён дадзены як гістарычная рамка) [1].
Часть 2. Як быў уладкаваны браварны комплекс
Будынак бровара і абсталяванне
Інвентар 1628 года фіксуе асобнае збудаванне, крытае дранкай/гонтамі, унутры якога знаходзіўся ўвесь варочны вузел [1]. Галоўны элемент — медны варочны кацёл, усталяваны на каменнай печы. Прама сказана: кацёл «стары, але яшчэ прыдатны да ўжытку» (stary, ale godny do użycia).
Гэта вельмі важная дэталь: у той час металічныя катлы каштавалі дорага, і іх наяўнасць сведчыла пра сур’ёзныя ўкладанні. Большасць «архаічных» вясковых бровараў абыходзіліся драўлянымі чанамі і нагрэвам раскаленымі камянямі. Дойліды ж ужо да 1628 года мелі паўнавартасны метал, што ставіць гэты бровар у адзін шэраг з гаспадаркамі магнацкага ўзроўню.
Унутры бровара згадваюцца:
- кадзі — для затору, браджэння ці часовага захоўвання сусла;
- жолабы — для пералівання вадкасці;
- лаўкі і сталы — працоўная мэбля для броварнікаў.
📌 Усё гэта паказвае на адладжаны тэхналагічны працэс: нагрэў, пераліў, фільтрацыя, астуджэнне, праца з тарай.
Соладаўня і сушыльня
Бровар быў не «адзіночкай», а часткай цэлага тэхналагічнага кластара. Да яго прымыкала соладаўня — памяшканне, дзе са збожжа рыхтавалі солад.
У інвентары апісаны:
- глінабітная печ для абагрэву,
- лапаты і драўляныя мешалкі для пераварочвання прарослага збожжа,
- сіты для прасеву,
- спецыяльныя пляцоўкі і ямы для сушкі.
Соладаўня злучалася з асобнай сушыльняй, крытай саломай. Там захоўвалі дровы і дапаможныя інструменты.
📌 Наяўнасць уласнай соладаўні азначае: у Дойлідах рабілі поўны цыкл піва — ад збожжа да гатовага напою. Гэта адрознівала бровар ад невялікіх цэхавых або кляштарных варок, дзе солад часта набывалі асобна.
Амбар і бочкі
Найважнейшая частка інвентару — згадка амбара (spichlerz), дзе захоўваліся збожжа і бочкі з гатовым півам.
Асобная ўвага ў вопісе аддадзена менавіта бочкам: іх было дзясяткі, розных памераў. Гэта ключавы паказчык маштабу.
Без бочачнага фонду піва не магло быць масавым таварам.
Бочкі забяспечвалі транспарціроўку і захоўванне, а значыць, прадукт ішоў не толькі на двор Радзівілаў, але і ў продаж.
📌 Можна ўпэўнена сказаць: бровар у Дойлідах быў рыначнай вытворчасцю, а не проста «для двара».
Гумно і збожжавая база
У апісанні гаспадаркі фігуруюць гумно (зернясховішча), стадола (сарай для снапоў) і іншыя пабудовы для захоўвання ўраджаю. Усё гэта — база для працы бровара.
Сувязь тут прамая:
поле → гумно/стадола → соладаўня → бровар → бочкі/амбар.
📌 То бок увесь цыкл — ад ураджаю да гатовага піва — быў замкнёны ўнутры аднаго двара.
«Пчальнік, рыба і куры індыйскія»
Хоць гэта напрамую не адносіцца да браварства, сам інвентар адзначае і іншыя элементы гаспадаркі: свінарнікі, авечарні, сады з яблынямі, пяць пчаліных вулляў, сажалку з рыбай, нават «куры індыйскія».
Для нас гэта важна як кантэкст: бровар быў часткай разнастайнага фальваркавага комплексу, дзе ўсё ўзаемазвязана. Напрыклад:
- рэшткі пасля варкі піва (драбіна) ішлі на корм жывёле,
- мёд з пчальніка мог дадавацца ў піўныя сумесі,
- збожжавая вытворчасць забяспечвала і хлеб, і піва.
Часть 3. Эканоміка і значэнне бровара
Маштабы вытворчасці
Інвентар прама не дае лічбаў варак ці аб’ёмаў, але некалькі дэталяў дазваляюць ацаніць маштаб:
- Медны кацёл — дарагая рэч, якая патрабавала рэгулярнага выкарыстання; трымаць яго «про запас» не мела сэнсу, значыць, варылі часта.
- Дзясяткі бочак — галоўны індыкатар: бочачны фонд забяспечваў і захоўванне, і гандаль. Колькасць бочак выводзіць Дойліды за межы «хатняй варкі».
- Наяўнасць соладаўні і сушыльні пацвярджае поўны цыкл вытворчасці.
📌 Усё гэта паказвае, што Дойліды былі рэгулярным броварам рыначнага тыпу, а не толькі «дваровай кухняй».
Эканамічная роля
Браварства ў XVII стагоддзі было не забавай, а часткай эканомікі фальварка.
- Урожай збожжа ператвараўся ў прадукт з даданай вартасцю.
- Піва захоўвалася і перавозілася ў бочках — гэта рабіла яго «таварам», а не хуткапсавальным прадуктам.
- Вада лічылася небяспечнай, віно — дарагім, а піва займала нішу масавага напою для слуг, рамеснікаў, вайскоўцаў, гараджан.
У дакументах Рэчы Паспалітай згадваецца, што піва каштавала танней хлеба, але прадавалася масава. Для магнатаў кшталту Радзівілаў гэта было спосабам не толькі забяспечваць гаспадарку, але і атрымліваць прыбытак з навакольных рынкаў.
Лёс бровара
Пасля 1628 года гаспадарка яшчэ некалькі дзесяцігоддзяў заставалася ў Радзівілаў. Але ўжо ў 1650-х гадах, падчас «Патопу» (нашэсце шведаў і маскоўцаў), Дойліды моцна пацярпелі.
У інвентарах 1658 года адзначана:
- будынак бровара ў дрэнным стане,
- абсталяванне прыйшло ў непрыдатнасць,
- частка маёмасці страчана.
📌 Такім чынам, дакумент 1628 года фіксуе момант росквіту бровара — напярэдадні вялікіх войнаў, якія знішчылі не толькі гаспадарку Радзівілаў, але і многія падобныя комплексы па ўсёй тэрыторыі ВКЛ.
Часть 4. Заключэнне і значэнне крыніцы
Інвентар як «здымак эпохі»
Дакумент 1628 года паказвае Дойліды ў момант росквіту. У ім зафіксаваны:
- усе элементы браварнага комплексу (кацёл, соладаўня, сушыльня, амбар, бочкі);
- інфраструктура забеспячэння (гумно, стадола, склады);
- кантэкст вялікага фальварка з садамі, агародамі, сажалкамі, жывёлай і нават пчальнікам.
📌 Гэта найрэдкі выпадак, калі можна ўбачыць поўны цыкл браварства XVII стагоддзя ў канкрэтнай лакалізацыі на тэрыторыі сучаснага Беластока (гістарычна — ВКЛ).
Чаму гэта важна для гісторыі беларускага браварства
- Лакалізацыя. Дойліды былі часткай уладанняў Радзівілаў — магнацкага роду, цесна звязанага з гісторыяй Беларусі і Літвы.
- Тэхналогія. Медны кацёл, уласная соладаўня і сушыльня паказваюць высокі ўзровень тэхнікі для 1628 года.
- Эканоміка. Дзясяткі бочак даказваюць: піва ішло не толькі на стол двара, але і на рынак. Гэта прыклад магнацкага камерцыйнага браварства.
- Сацыяльны кантэкст. Бровар абслугоўвалі арандатары і слугі (напрыклад, Самуіл Пшыпкоўскі — арыянін, «брат-паляк»). Гэта адлюстроўвае разнастайнасць людзей, уцягнутых у вытворчасць.
- Параўнанне. Супастаўленне з Сапоцкінам (1704) і іншымі броварамі ВКЛ дапамагае прасачыць эвалюцыю гаспадарак: ад поўнага цыклу магнацкіх комплексаў — да больш сціплых мястэчкавых.
🔑 Вынік
Бровар у Дойлідах (1628) — гэта:
- адзін з найстарэйшых зафіксаваных браварных комплексаў Падляшша, што трапіў мне на вочы на дадзены момант;
- прыклад таго, як у ВКЛ браварства выходзіла за межы рамяства і станавілася часткай вялікай эканомікі;
- крыніца, якая дазваляе рэканструяваць тэхналогію, маштабы і сацыяльны кантэкст магнацкай гаспадаркі.
📌 Для даследчыкаў і бровараў сёння — гэта не толькі каштоўная гістарычная даведка, але і натхненне: у XVII стагоддзі піва ўжо займала цэнтральнае месца ў жыцці двара, вёскі і рэгіёна.