Увядзенне
У сярэдзіне XVII стагоддзя Ян Амос Коменскі апублікаваў падручнік «Orbis Sensualium Pictus» або «Orbis Pictus», які змяніў падыходы да адукацыі ў Еўропе. Сярод шматлікіх ілюстрацый гэтага дапаможніка я выпадкова натрапіў на ўнікальную гравюру, якая паказвае працэс варэння піва (Малюнак 1).
На гэтай гравюры схематычна паказаны працэс варэння піва, а таксама прадстаўлены аламбік (перагонны куб асаблівай канструкцыі, прызначаны для дысціляцыі спірту, або, прасцей кажучы, для атрымання гарэлкі).
Зацікавіўшыся гэтым падручнікам, я паглыбіўся у вывучэнне матэрыялу і выявіў, што дзякуючы гэтай гравюры першыя веды і ўяўленні аб варэнні піва атрымлівалі не толькі маладыя людзі, якія жылі на тэрыторыях сучаснай Беларусі, што ўваходзілі ў склад Рэчы Паспалітай, але і маладзёжныя прадстаўнікі Расійскай імперыі.
Orbis Sensualium Pictus
У 1658 годзе чэшскі педагог Ян Амос Коменскі (Малюнак 2) апублікаваў «Orbis Sensualium Pictus» («Бачны свет у малюнках») — інавацыйны ілюстраваны падручнік для дзяцей.
Падручнік часта лічаць першай дзіцячай кнігай з малюнкамі ў Еўропе. Гэты двухмоўны зборнік на лацінскай і народнай мовах утрымліваў 150 драўляных гравюр, праз якія выкладалася лексіка і агульныя веды аб свеце ў новым, захапляльным фармаце. «Orbis Pictus» хутка стаў сапраўдным бэстсэлерам свайго часу, распаўсюджваючыся па ўсёй Еўропе дзякуючы дзясяткам перакладных выданняў. Па адной з версій, ён калісьці быў самым шырока карыстаным пачатковым падручнікам у Еўропе і быў перакладзены на «большасць еўрапейскіх і некаторыя ўсходнія мовы». Шматмоўныя выданні распаўсюджваліся імкліва – з 1658 па 1700 год выйшла 53 выданні, з 1701 па 1800 год – 89, а з 1801 па 1900 год – 77.
Проста ўявіце: гэтую кнігу перавыдавалі аж да XX стагоддзя!
У горадзе Левоча (Чэхія), дзе ў 1685 годзе быў выдадзены першы чэшскі пераклад гэтага знакамітага падручніка, усталявана мемарыяльная таблічка (Малюнак 3).
Ужо ў 1659 годзе ў Польшчы з’явілася чатырохмоўнае выданне «Orbis Pictus» (лацінская, польская, нямецкая і французская мовы), што сведчыць аб імклівым распаўсюджванні ідэй Коменскага на тэрыторыі Рэчы Паспалітай. У выніку такой папулярнасці не дзіўна, што кніга атрымала шырокае прызнанне на нашых землях і звычайна заняла сваё месца ў адукацыйнай практыцы, актыўна ўжываючыся ў іезуіцкіх і піарскіх школах, а таксама на прыватных уроках і ў бібліятэках шляхты і магнатаў Рэчы Паспалітай (у тым ліку на тэрыторыях сучаснай Беларусі) у XVII–XVIII стагоддзях.
Распаўсюджванне «Orbis Pictus» у Рэчы Паспалітай
Вывучэнне архіўных крыніц і бібліяграфічных указальнікаў (напрыклад, «Bibliografia Polska» К. Эстрейхера, 1903 г. – Малюнак 4) дае яснае сведчанне шырокага распаўсюджвання «Orbis Sensualium Pictus» на землях Рэчы Паспалітай. Асабліва прыкметныя перавыданні для піарскіх школ: у Варшаве (1756 г.) і Вільні (1767 г.) – версіі, выкананыя на лацінскай і польскай мовах, прызначаныя для навучальнага выкарыстання ў гэтых установах і сведчаць пра тое, што там навучаліся асноўным рамёствам, уключаючы варэнне піва.
Акрамя таго, «Bibliografia Polska» адзначае і выданне «Orbis Pictus. Die Welt in Bildern» (Масква, 1788 г.) з заўвагай «для выкарыстання навучэнцамі-моладзі, выданне для імперскіх і каралеўскіх зямель», з указаннем перакладу нюрнбергскай версіі 1658 года, што сведчыць аб прызнанні падручніка і ў Расійскай імперыі. Асабліва прыкметна, што два рукапісныя пераклады «Orbis Pictus» на рускай мове (датуюцца канцом XVIII стагоддзя) знаходзяцца ў бібліятэцы Расійскай акадэміі навук.
Каментар ад Ліліі Коўкель, гісторыка і кнігазнаўцы:
Я займаюся гісторыяй прыватных кніжных збораў на нашых землях, таму ўзровень адукацыі шляхты, дакладней асобных яе слаёў, быў цалкам роўны еўрапейскаму: кнігі з Еўропы заказваліся і дастаўляліся даволі хутка, часткова прывозіліся з падарожжаў.
Orbis Pictus – кніга сапраўды цікавая, добра ілюстраваная, хоць пачыналася з лаціна-нямецкай версіі, а польская мела мноства выданняў. Звычайна розныя падручнікі, а таксама дыдактычныя і адукацыйныя матэрыялы, асабліва з малюнкамі — так, іх актыўна закупалі, выкарыстоўвалі і пры хатнім, і пры школьным навуанні. А вось менавіта ў салідныя каталогі бібліятэк яны не траплялі — іх лічылі занадта ўтылітарнымі, ужытковымі рэчамі, якія хутка нішчыліся, з часам іх змянялі на навейшыя. Экзэмпляры гэтай кнігі напэўна лічыліся ў бібліятэках нашай шляхты і выкарыстоўваліся ў школах, бо яе лаціна-польская версія была выдадзена ў Вільні для піарскіх устаноў у 1767 годзе.
У польскіх бібліятэках захавалася мноства выданняў гэтай працы. Некаторыя экзэмпляры ўтрымліваюць заўвагі, якія паказваюць на прыналежнасць да розных каталіцкіх ордэнаў (напрыклад, іезуітаў), што азначае, што яны прызначаліся для выкарыстання ў іх школах. Таксама ў каталогу бібліятэкі Вільнскага ўніверсітэта можна знайсці выданні, якія пацвярджаюць паходжанне з ВКЛ або з тэрыторый былога ВКЛ: варшаўскае выданне 1770 г. (Bibliothecae Citovianensis PP. Bernardinorum, Маладзечанская настаўніцкая семінарыя) і выданне з Бжега, 1667 г. (Ex Bib. Cancorum Rgl. Later. Vilnae in Ant., друк Вільнскай публічнай бібліятэкі).
Таксама ў Вільнскай бібліятэцы экзэмпляр варшаўскага выдання 1770 г. пазначаны як «Бібліятэка Вільнскага рэальнага вучылішча», а выданне з Бжега, 1667 г. утрымлівае адзначанні: Ex libris Josephi Burmanewicz, Towarzystwo Przyjaciół Nauk у Вільні і Radziwończyk Nowosielski.
Упэўнена, што калі прааналізаваць каталёгі школьных бібліятэк пры манастырскіх ордэнах, асабліва піарскіх і іезуіцкіх, то напэўна знойдуцца асобныя экзэмпляры розных выданняў гэтай працы.
У адукацыйнай сістэме Рэчы Паспалітай у 1740 годзе налічвалася каля 112 устаноў: 67 належалі іезуітам, 27 – піарам, 10 – акадэміям (Кракава, Замость, Вільня) і 5 – пратэстанцкім цэрквам. Іезуіты, прытрымліваючыся строгай праграмы Ratio Studiorum, афіцыйна не ўключалі «Orbis Pictus» у свае вучэбныя планы, хоць падручнік прысутнічаў у іх бібліятэках і прызначаўся толькі для настаўнікаў, што магло прыводзіць да яго нефармальнага выкарыстання асобнымі педагогамі, напрыклад, у прыватным выкладанні.
Наадварот, піарскія школы, больш адкрытыя да інавацый, ахвотна перанімалі ідэі Коменскага. На беларускіх землях піарскія ўстановы размяшчаліся ў Лідзе, Шчучыне, Віцебску, Лужкі – аб гэтым сведчыць «Атлас Лацінскай цэрквы ў Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў у XVIII стагоддзі» Станіслава Літака (Малюнак 5).
Паказальная кальвінісцкая гімназія ў Слуцку, дзе ў другой палове XVII стагоддзя вучні рэгулярна выкарыстоўвалі «Orbis Pictus» побач з іншымі дапаможнікамі Коменскага (Vestibulum і Janua Linguarum) для вывучэння лацінскай мовы.
Дадаткова, апісанні калекцый магнатаў пацвярджаюць, што дадзены падручнік уваходзіў у склад прыватных кніжных збораў. Напрыклад, у інвентарызацыі бібліятэкі Радзівілаў у Белай Падлясцы зафіксавана наяўнасць выдання «Orbis Pictus», апублікаванага ў Нюрнбергу ў 1714 годзе. Гэта кажа пра тое, што «Orbis Pictus» служыў не толькі адукацыйным дапаможнікам, але і сімвалам культурнай дасведчанасці і асветленасці.
Дадаткова Лілія Коўкель падкрэслівае:
У артыкуле Марыі Кыцлер прыводзіцца спасылка на працу: Beckova Marta, Bieńkowski Tadeusz, Capkova Dagmar «Znajomość dzieł Jana Amosa Komeńskiego na ziemiach czeskих, słowackих i polskich od połowy XVII wieku do czasów obecnych» (Варшава, 1991), дзе змяшчаецца цікавая цытата:
«У XIX стагоддзі ў Польшчы педагагічныя творы і погляды Коменскага прадстаўлялі цікавасць для настаўнікаў, арганізатараў адукацыі і культуры, а таксама прыцягвалі ўвагу гісторыкаў.»
Частка пра браварства ў «Orbis Pictus»
Вывучаючы ўсе даступныя злічбаваныя экзэмпляры «Orbis Pictus» (прыкладна 30), я заўважыў, што ў асноўным існавалі дзве версіі гравюры, прысвечанай варэнню піва.
Першая версія датуюцца перыядам да XVIII стагоддзя (Малюнак 6), а з сярэдзіны XVIII стагоддзя з’яўляецца другая версія гравюры (Малюнак 7), дапоўненая невялікай і ледзь заўважнай дэталлю – чанам для фільтрацыі піўнага суслу, якога па нейкай прычыне не было ў першай версіі.
З’яўленне другой версіі гравюры ў XVIII стагоддзі з дадатковым чанам сведчыць, мабыць, пра развіццё тэхналогій варэння піва ды павелічэнні ўвагі да дэталяў працэсу.
Усе знойдзеныя мной экзэмпляры, да XX стагоддзя, маюць практычна аднолькавае апісанне пад гравюрай; змены ў тэкставай частцы на розных мовах не прыводзяць да змены або дапоўнення асноўнага сэнсу.
Апісанне асноўных працэсаў варэння піва можна прадставіць наступным чынам:
«Там, дзе не дастаць віна, п’юць піва, якое вараць з соладу (1) і хмелю (2) у кадцы (3). Затым яго пераліваюць у вялікія кадкі(4), і, калі яно астыне, пераносяць у спецыяльных дзежках (5) у падвал (6) і разліваюць па пасудзінах.»
Цікава, што пры бровару ў адным памяшканні знаходзяцца аламбік і кампаненты для дысціляцыі, пазначаныя на гравюры пад нумарамі 7, 8 і 9 (Малюнак 6.1 – злева). Тэкст апісання аламбіка з версій выданняў на польскай, чэшскай і рускай мовамі, выдадзеных на тэрыторыях Рэчы Паспалітай:
«Салодкі сок, атрыманы з соладу ў катле (7), над якім размешчаны аламбік (перагонны куб) (8). Пад уздзеяннем цяпла гарэлка выдзяляецца і кроплямі капае праз трубку (9) у шклянку (або шкляны посуд).»
*- у экзэмплярах, якія выдаваліся на іншых мовах, асабліва на нямецкай, французскай і англійскай, апісваецца працэс перагонкі віннага соку для атрымання брэндзі.
Размяшчэнне аламбіка ў памяшканні бровара вельмі лагічнае, бо для дысціляцыі (самагону) неабходна салодкае сусла, атрыманая з соладу, як і для піва.
Вывучаючы гравюру і суправаджальнае апісанне, акрамя класічнага працэсу варкі піва, варта адзначыць цікавы дэталь: у «каміна» з казаном адсутнічае дымавод (комін), у выніку чаго дым з гарачым паветрам паднімаецца пад дах, дзе ён сушыць (а таксама, відаць, злёгку капціць) прараслы солад, размешчаны пад дахам (Малюнак 6.1 – справа).
Таксама ў экзэмпляры выдання ад 1832 года (горад Штутгарт) ёсць дадатковая гравюра (Малюнак 8) да другой версіі, дзе больш падрабязна паказаны працэс пераноскі астылёнага піўнага сусла ў падвал для ферментацыі з чанам для ферментацыі, разліў перакісшага піва(сусла якое абрадзіла) па бочках, а таксама на заднім плане – праца з соладам.
Асабліва варта звярнуць увагу на посуд, з якога піва разліваюць па бочках (Малюнак 9), які нагадвае старажытны посуд нашых зямель – «Насатку».
Вось што піша аб «Насатцы» Чміль Леся Уладзіміраўна (археолаг і кандыдат гісторычных навук) у сваёй працы «Функцыянальнае прызначэнне і назвы керамічнага посуду XVI–XVIII стагоддзяў»:
…Назва «насаткі» даволі старажытная, але неадназначная. Сам тэрмін указвае на асаблівасць посуду – наяўнасць носіка. А. Трубачоў адзначае, што гэта старажытная праславянская форма: nosata; nosatъka [Трубачоў 1966, с. 217]. Назва «насаткі» як мера аб’ёму сустракаецца яшчэ ў грамаце князя Аляксандра, складзенай кіеўскімі мещанамі ў 1494 г.: «…за насатку мёду» [Зборнік 1874, аддз. 3, с. 6]. Яна часта ўжываецца сярод посуду для захоўвання і вымярэння гарэлкі ў XVIII стагоддзі…
…На беларускім Палессі «насаткай» называюць бандарны посуд, падобны на вядро або высокі глячык з верхняй ручкай, якая мела збоку носік і служыла для транспартавання вады ў поле (Малюнак 9, нумар 4) [Бандарчык і інш. 1988, с. 395]. Выява аналагічнага драўлянага посуду, але з бакавой ручкай, сустракаецца ў Кіеўска-Пячэрскім патэрыку XVIII стагоддзя (Малюнак 9, нумар 3) [Логвіна 1990, № 276]. Па функцыянальным прызначэнні «насаткі» XV–XVIII стагоддзяў, як і этнаграфічныя прыклады канца XIX–XX стагоддзяў, маглі выкарыстоўвацца як тара для вадкасцей…
Заключэнне
«Orbis Sensualium Pictus» аказаў вялікі ўплыў не толькі на агульную адукацыю моладзі ў Еўропе і Рэчы Паспалітай, але і стаў першым практычным падручнікам, які знаёміў моладзь з асновамі варэння піва. Дзякуючы наглядным гравюрам, дзе падрабязна апісваліся этапы варкі піва, падручнік заклаў базіс рамесных ведаў.
Кажуць, што калі нейкі пан або малады шляхцюк задумваліся пра будаўніцтва бровару, яны ненавольна ўспаміналі ўрокі з «Orbis Pictus», і, магчыма, менавіта дзякуючы гэтым першым наглядным ведам на тэрыторыі Беларусі зароджваліся будучыя півавары.
Спіс выкарыстаных крыніц:
- Google Books – Joh Amos Commenii Orbis sensualium pictu
- Public Domain Review – артыкул пра «Orbis Sensualium Pictus» як першую еўрапейскую дзіцячую кнігу з малюнкамі
Спасылка на крыніцу - Mostre Unipd – еўрапейскі бестселер мінулых часоў: «Orbis Sensualium Pictus» Яна Амаса Коменскага
Спасылка на крыніцу - Polona.pl – польскае чатырохмоўнае выданне «Orbis Pictus», 1659 г.
Спасылка на крыніцу - Электронная версія «Bibliografia Polska» К. Эстрэйхера, частка 3, том 8, літара К, Кракаў, 1903 г.
Спасылка на крыніцу - CyberLeninka – «Прыходзь, отрок, вучыся мудрасці»: дзве раннія рукапісныя копіі рускага перакладу Orbis Pictus Яна Амаса Коменскага
Спасылка на крыніцу - Biblioteka.by – Краіны, людзі, звычаі. Сустрэча з Коменскім
Спасылка на крыніцу - OpenEdition Books – публікацыя пра адукацыйныя ўстановы Рэчы Паспалітай у XVIII стагоддзі
Спасылка на крыніцу - Каталогі бібліятэкі Віленскага ўніверсітэта:
Варшаўскае выданне 1770 г. (Bibliothecae Citovianensis PP. Bernardinorum) Выданне з Бжэга 1667 г. (Ex Bib. Cancorum Rgl. Later. Vilnae in Ant.) Спасылка на крыніцу - BookHistory UW – Інвентарызацыя бібліятэкі Радзівілаў у Белай Падляскай (выданне Orbis Pictus, Нюрнберг, 1714 г.)
Спасылка на крыніцу - BazHum – выкарыстанне «Orbis Pictus» у кальвінісцкай гімназіі ў Слуцку ў XVII стагоддзі
Спасылка на крыніцу - Леся Уладзіміраўна Чміль – Функцыянальнае прызначэнне і назвы керамічнага посуду XVI–XVIII стагоддзяў
- Лілія Коўкель – каментар гісторыка і кнігазнаўцы пра гісторыю прыватных кніжных збораў на землях Рэчы Паспалітай (аўтарскі каментар).
- Станіслаў Літак – Атлас Лацінскай царквы ў Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў у XVIII стагоддзі.
- Marta Beckova, Tadeusz Bieńkowski, Dagmar Capkova – «Znajomość dzieł Jana Amosa Komeńskiego na ziemiach czeskich, słowackich i polskich od połowy XVII wieku do czasów obecnych», Варшава, 1991 г.
- Чміль Леся Уладзіміраўна – «Функцыянальнае прызначэнне і назвы керамічнага посуду XVI–XVIII стагоддзяў».
- Дадатковыя інтэрнэт-рэсурсы:
Аўтар: Станіслаў Прыдыбайла, півавар и рэканструктар беларускага традыцыйнага браварства.