Увядзенне
Вялікае княства Літоўскае (ВКЛ), якое захоўвала свае паганскія традыцыі аж да хрышчэння ў канцы XIV стагоддзя, было адным з апошніх апірышчаў паганства ў Еўропе. Унікальная культура гэтага рэгіёну, увасобленая ў разнастайных рытуалах, аддавала значнае месца піўному напою.
Мацей Стрыйкоўскі, першы гістарыёграф ВКЛ і капелан XVI стагоддзя, у сваёй працы «Хроніка польская, літоўская, жмойцкая і ўсяе русі» прадстаўляе нам бясцэнны погляд на гэтыя абрады.
У дадзеным артыкуле мы акунемся ў свет старажытных рытуалаў ВКЛ, каб даведацца, якую ролю ў іх выконвала піва.
Бог, які любіў піва
Стрыйкоўскі пералічвае ў сваёй працы 16 імёнаў «літоўскіх ды жамойцкіх» багоў. У канцы гэтага спісу згадваецца бог «Пушайціс» (Puschaitis). Стрыйкоўскі апісвае яго як Зямнога бога, які жыве сярод дрэў бузіны. Язычнікі прыносілі яму частыя ахвяры і малітвы, асабліва вечарамі, з вялікай глыбокай пашанай ды страхам. Пад кустамі бузіны пакідалі хлеб і піва, молячы Бога Пушайтиса, каб яго анёлы-захавальнікі, маленькія людзі, званыя «Parstuki», павялічвалі запасы збожжа і ахоўвалі іх.
Цікава ,што «Parstuki» апісваюцца як зямныя маленькія людзі, якія ахоўваюць і павялічваюць запасы збожжа. Але я рызыкну выказаць здагадку, што гэтыя «людзі» — гэта проста пацукі (што дарэчы вельмі сугучна са словам «Parstuki»), якія могуць вырастаць да даволі вялікіх памераў (да паўтары метраў у даўжыню і вагой больш за 10 кілаграмаў), маючы пярэднія лапы, падобныя на «рукі». Таму ў дрэнна асветленых свіранах гэта магло ўяўляцца забабонным жыхарам ВКЛ у выглядзе зямных маленькіх чалавечкаў, якія, магчыма, і ахоўвалі іх запасы збожжа, напрыклад ад іншых грызуноў, але наўрад ці прымножвалі.
Восеньскі рытуал
У паганскіх традыцыях ВКЛ восеньскія рытуалы з’яўляюцца выразам глыбокай падзякі за ўраджай і сімвалізуюць падрыхтоўку да зімы. Гэтыя абрады не толькі адзначаюць завяршэнне сельскагаспадарчага года, але і служаць важным сродкам падтрымання сацыяльных сувязяў у сялянскай суполцы. Увосень, калі прырода мякка саступае месца зіме, гэтыя рытуалы нагадваюць аб цыклічнасці жыцця і прыроды, а таксама падкрэсліваюць важнасць павагі і памінання духаў продкаў.
Вось апісанне Мацея Стрыйкоўскага такога рытуалу, з дапамогай якога людзі дзякавалі Зямному богу за ўраджай:
Калі па восені з палёў прыбралі ўсё жыта ды перамясцілі снапы з жытам у гумно, пачыналася падрыхтоўка да правядзення свята ды абраду. Гумно ў тыя часы было вялікай драўлянай гаспадарчай пабудовай, прызначанай для прасушкі ўраджаю ў снапах, абмалоту ды захоўвання саломы. Часта ў гумне была невялікая зрубная пабудова (осець) з печкай-каменкай ды насцілам для сушкі снапоў.
Усе жыхары вёскі, а часам і з трох-чатырох вёсак, збіраліся ў гэтай пабудове. На вялікі стол, пакрыты саломай або абрусам, ставілі чатыры вялікія куфлі піва на чатырох кутах стала. Затым у гумно прыводзілі бычка, або карову, або свінню і якую-небудзь хатнюю птушку.
Спачатку паганскі вядун або вядзьмак прамаўляў малітвы, а затым пачынаў біць жывёлу палкай. Усе, хто стаяў вакол, працягвалі біць жывёлу па галаве, жывату, спіне, шыі ды нагах, кажучы:
«Гэта мы табе, зямному богу, прыносім у ахвяру і дзякуем за тое, што ты абараняў нас ад голаду, забяспечваў здароўе і багацце, збожжа і маёмасці, і просім цябе абараніць нас ад агню, небяспечных хвароб, дрэннага надвор’я і ўсіх нашых ворагаў».
Пасля гэтага рыхтавалі ахвярнае мяса і птушку, садзіліся за стол, але спачатку ад кожнай стравы аддзялялі кавалачак і вядун або вядзьмак клаў іх пад печ-каменку, пад лаўку і ў кожны куток гумна, прамаўляючы:
«Гэта табе, зямны бог, прымі нашы ахвяры».
Затым выпівалі чатыры куфлі піва, якія сімвалізуюць чатыры пары года, пасля чаго ўсе пачыналі есці ды піць да ап’янення, выклікаючы бога, танцуючы і напяваючы песні.
Вясновы рытуал
Дадзены рытуал сімвалізаваў канчатак халоднага перыяду зімы і наступ вясны, часу адраджэння і абнаўлення прыроды. Асноўнай мэтай вясновых рытуалаў была запыта́нне да багоў аб урадлівасці зямлі і шчасным ураджаі. Людзі звярталіся да бажаствоў з малітвамі і ахвярамі, у тым ліку півам, каб забяспечыць багаты рост сельскагаспадарчых культур і дастатак у наступным годзе.
Разгледзім падрабязней апісанне такога рытуалу.
Увесну, калі растае снег і пачынае расці трава, жыхары некалькіх вёсак у складчыну збіралі прадукты і іншыя тавары для свята, а таксама грошы на набыццё піва, і пры дастатковай колькасці сродкаў – на куплю быка або казла. Затым яны збіраліся ў вялікім доме (меркавана, гэта было гумно), дзе разводзілі вялікае вогнішча, падрыхтоўвалі мяса, кашы ды ставілі піва.
Жрэц або вядзьмак спачатку браў кружку піва, падымаў яе ўверх і маліўся богу Пергрубінсу, які прыносіў летняе цёплае паветра. Ён прасіў бога прагнаць халодную зіму і забяспечыць росквіт зямлі. Затым жрэц браў кружку зубамі, прыбраўшы рукі, выпіваў піва і кідаў яе праз галаву, не дакранаючыся рукамі пры гэтым. Пасля яго старэйшына або кіраўнік вёскі маліўся іншаму богу-Пяруну, прасіў у яго абароны ад навальніц, граду, маланак, дажджоў, штармоў і шкодных аблокаў, і такім жа спосабам як жрэц выпіваў піва. У трэці раз ужо ўсе прысутныя маліліся богу Сваістіру, богу святла, каб ён добразычліва асвятляў збожжа, пашы, кветкі, пасля чаго ўсе выпівалі піва. Затым усе разам звярталіся да чацвёртага бога Пілвіту з просьбай дапамагчы сабраць усе збожжа ў свіраны, пасля чаго зноў выпівалі піва. Такім чынам, яны звярталіся да ўсіх 15 багоў, выпіваючы ў іх гонар піва без дотыку рук, трымаючы яго ў зубах і закідваючы назад. Па завяршэнні яны спявалі песні ў гонар усіх багоў.
На наступную раніцу ўсе, хто ўдзельнічаў у рытуале, хадзілі па вёсцы, пакідаючы на скрыжаваннях дарог піва і рэшткі ад святочнага стала (мэта гэтага дзеяння Стрыйкоўскі не апісаў).
Пахавальны рытуал
Піва адыгрывала важную ролю і ў пахавальных абрадах. Калі хтосьці адчуваў сябе пры смерці, ён па магчымасці прасіў сяброў прынесці бочку ці дзве піва і запрашаў да сябе ўсіх знаёмых. Паміраючы прасіў прабачэння ва ўсіх, а госці і сябры суцяшалі яго, апраналі ў белую кашулю і саджалі на крэсла. Затым госці прамаўлялі паніхіду, усхваляючы жыццё і дасягненні паміраючага. Пасля смерці гэтага чалавека, нябожчыка апраналі, уручалі манеты для шляху ў замагільны свет, хлеб, соль і кружку піва.
Таксама адзначалі памяць памерлых бацькоў, сяброў і сваякоў, асабліва ў кастрычніку або лістападзе, наведваючы іх магілы, дзе плакалі і спявалі, успамінаючы іх заслугі і гераізм. Па вяртанні дадому, калі хтосьці хацеў пачаставаць памерлага сваяка, то ён кідаў кавалак ежы пад стол і пакідаў там жа куфаль піва.
Заключэнне
Вывучэнне піўных рытуалаў язычнікаў Вялікага княства Літоўскага праз працы Мацея Стрыйкоўскага раскрывае ўнікальнае спалучэнне паўсядзённага жыцця і духоўнасці ў культуры гэтага рэгіёна. Піва, будучы не проста напоем, але і важным элементам рытуальных практык, адыгрывала ключавую ролю ў розных аспектах жыцця — ад святкавання і падзякі за ўраджай да пахавальных абрадаў і памінання продкаў. Гэтыя звычаі і традыцыі падкрэсліваюць глыбокую сувязь паміж матэрыяльным і духоўным жыццём народа, дэманструючы, як важныя падзеі і пераходныя моманты адзначаліся і асэнсоўваліся праз рытуалы, у якіх піва выступала як сімвал агульнасці, памяці і працягу традыцый.